Лэйла Юнус: Злачынцы ва ўладзе маюць мільярды ў афшорах па ўсім свеце

Рэжымы Лукашэнкі і Аліева - аднолькава карупцыйныя і рэпрэсіўныя.

Пры гэтым ў Захаду няма выразнай стратэгіі ў дачыненні да беларускага і азербайджанскага дыктатарскіх рэжымаў, заявіла вядомая азербайджанская праваабаронца, дырэктар Інстытута міру і дэмакратыі Лэйла Юнус у інтэрв'ю сайту charter97.org.

- Лэйла, віншуем вас з высокімі ўзнагародамі, якія вы атрымалі ў апошні час - ордэн Кавалера Ганаровага легіёну Францыі і прэмію Тэадора Гекера. Наколькі гэта важна для праваабаронцы ў дыктатарскай краіне?

- Я была вельмі рада. Але большую частку гэтай радасці складала надзея, што гэтыя ўзнагароды будуць адначасова і абараняць. Пры аўтарытарным рэжыме, у якім мы жывем, рэпрэсіі - нашы будні. Ніколі не ведаеш, што будзе заўтра.

- Вы па адукацыі гісторык, займаліся журналістыкай, затым праваабарончай дзейнасцю. Гэта звязана з рызыкамі і нястачамі. У 2011 годзе, калі быў знесены офіс Інстытута міру і дэмакратыі. У гэтым жа годзе ўлады Беларусі арыштавалі вашага калегу праваабаронцу Алеся Бяляцкага. Чым падобныя і чым адрозніваюцца сітуацыі ў Беларусі і Азербайджане?

- Вядома, трагедыя Бяляцкага непараўнальная з тымі стратамі, якія панесла я. Сітуацыю ў Азербайджане я ўвесь час параўноўваю з тым, што адбываецца ў Беларусі. Нешта падобна, нешта не. Калі мы гаворым пра рэпрэсіі, палітычных зняволеных і вязняў сумлення, то па іх колькасці Азербайджан пераўзыходзіць Беларусь. У нас іх каля 80. Але ўмовы ўтрымання палітвязняў у турмах у Беларусі горш.

Але самае галоўнае, гэта стаўленне міжнароднай супольнасці да аўтарытарных рэжымаў у Беларусі і Азербайджане. На жаль, багаты нафтай Азербайджан займае такое геапалітычнае становішча, што нашымі аэрапортамі і аэрадромамі карыстаюцца войскі НАТА для адпраўкі сваіх людзей у Афганістан і для таго, каб мець плацдарм на поўначы Ірана. Гэта спрыяе таму, што аўтарытарны рэжым Ільхама Аліева карыстаецца безумоўнай падтрымкай Еўразвяза, Рады Еўропы і ЗША. У дачыненні да Азербайджана не прымаюцца нават тыя санкцыі і рэзалюцыі, якія прымаюцца ў дачыненні да рэжыму Лукашэнкі.

Яшчэ нашы рэжымы аб'ядноўваюць асобасныя характарыстыкі дыктатараў. І Лукашэнка, і Аліеў лічаць сябе гаспадарамі краіны, а народ - статкам або рабамі. Робяць, што хочуць, і ніхто ім не ўказ. Ніякія нормы міжнароднага права або маралі для іх не працуюць.

- Падчас цэрымоніі ўручэння ордэна Ганаровага легіёну вы сказалі, што «савецкая шматнацыянальная турма абвалілася, але мы не змаглі пабудаваць дэмакратычнае, прававое грамадства ў Азербайджане». Уласна, тое ж самае адбылося ў Беларусі. Што перашкодзіла нашым краінам стаць дэмакратычнымі?

- Гэта пытанне, над якім я думаю пастаянна, таму што я пачынала сваю праваабарончую дзейнасць менавіта ў савецкі час і працавала карэспандэнтам газеты «Экспресс-хроника», збірала матэрыялы пра палітычныя рэпрэсіі на Паўднёвым Каўказе. Калі мы сустракаліся з калегамі з Украіны ці краін Балтыкі, усе былі ўпэўненыя, што галоўнае - гэта знішчэнне чырвонага фашызму, і калі ўпадзе гэтая турма народаў, нам удасца пабудаваць у нашых краінах дэмакратычнае грамадства.

У сённяшняй сітуацыі рэпрэсій, якім мы падвяргаемся пры крымінальным рэжыме клана Ільхама Аліева, я адчуваю, што жыву пад акупацыяй, таму што толькі акупанты могуць прыйсці і знішчыць твой дом, усю маёмасць, забіць тваіх родных і ты не зможаш сябе ніяк абараніць. Акупанты валодаюць усёй уладай і здзяйсняюць беззаконне з удзелам паліцыі і спецслужбаў.

Мы прыйшлі да такой сітуацыі, таму што дэмакратычныя ўрады ў першыя гады пасля распаду СССР былі слабымі. У Беларусі ў 1994 годзе правялі выбары, на якіх выйграў папуліст Лукашэнка, у Азербайджане наогул не было выбараў. Народны фронт, яго лідары і прэзідэнт на сподачку з блакітнай аблямоўкай перадалі ўладу былому генералу КДБ, былому сакратару ЦК Кампартыі Азербайджана Гейдару Аліеву, які ўстанавіў аўтарытарны рэжым. Гэтыя суб'ектыўныя і аб'ектыўныя фактары адыгралі сваю ролю, і ўжо на працягу столькіх гадоў мы не можам пазбавіцца ад дыктатур.

- Вам не здаецца, што СССР па-ранейшаму існуе толькі ў некалькі змененым выглядзе? На постсавецкай прасторы паўстаў новы саюз дыктатур, аднак, Захад гэтага ва ўпор не заўважае.

- Я часта сустракаюся з заходнімі дыпламатамі, выступаю ў міжнародных арганізацыях і кажу, што калі быў Савецкі Саюз і мы змагаліся супраць аўтарытарызму, мы мелі большую падтрымку краін Еўразвяза і ЗША, чым сёння. Тады была вялікая зацікаўленасць у разбурэнні такога монстра, як СССР. Зараз зацікаўленасці ва ўстанаўленні дэмакратычнага ладу ў Туркменістане, Узбекістане, Азербайджане, Украіне і Беларусі, значна менш.

Нам кажуць, што перамены залежаць ад нашага народа, што мы самі павінны выбраць сабе прэзідэнта, парламент, лад і гэтак далей. А дэмакратычны свет, маўляў, зможа гэта толькі павітаць і падтрымаць. У гэтым, вядома, ёсць доля праўды, але, з іншага боку, назіраючы сітуацыю ў апошнія гады ў такіх краінах як Азербайджан і Узбекістан, я разумею, што ў нас можа адбыцца паўтор сітуацыі 2009 года ў Іране - прыход да ўлады вельмі жорсткага ісламскага рэжыму . Калі ва ўладзе доўга застаецца жорсткі, крымінальны, аўтарытарны рэжым, то дэмакратычны, адукаваны і прагрэсіўны апазіцыйны рух не ў стане сфармавацца самастойна. У такіх умовах апазіцыя радыкалізуецца, і Захад павінен разумець гэтую небяспеку.

- Азербайджан, як і Беларусь, з'яўляецца ўдзельнікам «Усходняга партнёрства». Як вы ставіцеся да гэтай ініцыятывы Еўразвяза?

- Азербайджан і Беларусь цалкам ігнаруюць абавязацельствы, якія былі імі ўзятыя ў рамках «Усходняга партнёрства». На жаль, у Еўразвязе не выпрацоўваюцца канкрэтныя рашэнні, што рабіць у дачыненні да кіраўнікоў краін, якія ігнаруюць гэтыя абавязацельствы.

21 чэрвеня ў Камітэце па правах чалавека Еўрапарламента былі слуханні па Беларусі і Азербайджану. Выступалі прадстаўнікі Беларусі, я выступала ад Азербайджана. Гэтая агідная сітуацыя абмяркоўвалася вельмі ажыўлена. Тым не менш, пазней на прэс-канферэнцыі Жазэ Мануэль Барозу практычна нічога не казаў пра правы чалавека ў Азербайджане, а казаў толькі пра дасягнутыя пагадненні па энергетычным супрацоўніцтве. Такая рэакцыя афіцыйных структур ЕЗ, вядома, вельмі расчароўвае.

- У краінах УП створаныя нацыянальныя платформы грамадзянскай супольнасці. Чаму вы не з'яўляецеся сябрам гэтых новаўтварэнняў і адкуль увогуле ўзялася гэтая цяга да цэнтралізацыі?

- Я з'яўляюся, так бы мовіць, амбасадарам грамадзянскай супольнасці, абраным на канферэнцыі 2011 года па дыялогу грамадзянскай супольнасці і мясцовай улады. У чэрвені скончыліся мае паўнамоцтвы і будзе вельмі крыўдна, калі на маё месца прыйдзе прадстаўнік урадавай структуры. Зараз у нашых краінах няшмат няўрадавых арганізацый.

Што тычыцца платформы і цэнтралізацыі, то гэта мае месца. Дзейнічае бюракратычны падыход - краіны ЕЗ аддаюць перавагу супрацоўнічаць з зарэгістраванымі арганізацыямі. Але праблема ў тым, што ў Азербайджане і Беларусі ўлады не рэгіструюць сапраўды дэмакратычныя арганізацыі, і ЕЗ пачынае працаваць з праўладнымі структурамі.

- Якой павінна быць палітыка Захаду ў дачыненні да такіх краін, як Азербайджан і Беларусь?

- Не павінна быць палітыкі двайных стандартаў, а павінна быць адзіная пазіцыя. Калі аўтарытарныя рэжымы не выконваюць ўзятых на сябе абавязацельстваў, у краіне парушаюцца правы чалавека, то ў дачыненні да гэтых краін павінна быць выпрацаваная пэўная пазіцыя. Можа быць, неабходна стварыць спіс па аналогіі са «спісам Магніцкага». Чыноўнікі, якія здзяйсняюць злачынствы супраць сваіх грамадзян, павінны быць прызнаныя злачынцамі на тэрыторыі краін ЕЗ. Яны не могуць не толькі трымаць грошы ў іх банках, але і свабодна перамяшчацца.

Трэба вельмі жорстка адсочваць карупцыйныя грошы злачынцаў ва ўладзе, якія рабуюць свае народы і маюць мільярды ў афшорных зонах па ўсім свеце. Пра гэта піша заходняя прэса, але трэба выпрацоўваць пэўную палітыку супраць гэтага.

Напрыклад, зараз мы з калегамі з Узбекістана думаем пра тое, як «забіраць» міжнародныя мерапрыемствы з рук дыктатараў. Напрыклад, нельга праводзіць «Еўрабачанне» ў такой краіне, як Азэрбайджан. Тысячы людзей сталі бамжамі, таму што для правядзення конкурсу зносілі іх дамы. Арганізатарам і ўдзельнікам трэба думаць пра тое, як пакутуюць людзі, калі яны пагаджаюцца на правядзенне спартыўных і культурных мерапрыемстваў у дыктатарскіх краінах. Гэта недапушчальна.

- Кажуць, што праваабаронцы выкарыстоўвалі папулярны музычны конкурс, каб прыцягнуць увагу да сітуацыі з правамі чалавека ў Азербайджане. Гэта сапраўды прынесла істотную карысць? Я пытаюся, таму што ў наступным годзе ў Беларусі можа прайсці Чэмпіянат свету па хакеі.

- Я была адным з ініцыятараў гэтай кампаніі, якую мы першапачаткова назвалі «Не «Еўрабачанню» пры аўтарытарызме». Мы пісалі лісты прадзюсару «Еўрабачання» аб тым, што на пляцоўцы, на якой вы збіраецеся ладзіць конкурс, пралівалася кроў. На гэта я атрымала адказ, што конкурс «Еўрабачанне» не з'яўляецца палітычным. Калі мы зразумелі, што нам гэтага не спыніць, пачалі арыентавацца на тое, каб выкарыстаць усе сродкі масавай інфармацыі, якія будуць асвятляць гэты конкурс. Мы прасілі іх, каб яны не пісалі пра тое, хто і як праспяваў, а пісалі пра тое, якія ўмовы жыцця ў Азербайджане, і як мы пацярпелі з-за таго, што тут праходзіць «Еўрабачанне».

Нам пашанцавала, што да нас гэты конкурс быў у Германіі, дзе вельмі развітыя СМІ і свабода слова, і шматлікія нямецкія газеты, часопісы, тэлебачанне, радыё рабілі рэпартажы, здымалі людзей і бралі інтэрв'ю. Германія стала нашым саюзнікам, таму што нямецкія СМІ вельмі шырока асвятлялі бязладдзе і парушэнне правоў чалавека ў Азербайджане.

Але ўсё роўна нельга праводзіць такія конкурсы ў аўтарытарных краінах. Трэба змагацца на глабальным узроўні, прыцягваць увагу міжнароднай прэсы. Добра памятаю, як мы дэманстравалі краінам-фіналістам «Еўрабачання» кадры, дзе прадстаўнік выканаўчай улады збівае бабулю, і журналіст спытаў: «Гэта ў Азербайджане адбываецца? Навошта яе так б'юць?». Я сказала, што гэта сапраўды адбываецца ў Азербайджане...