Беларусь: 20 гадоў пры дыктатуры, адстаючы ад Еўропы на адну рэвалюцыю

Беларуская дыктатура - у цэнтры ўвагі брытанскай газеты The Guardian.

Музей гісторыі ў Менску, які прыляпіўся за шырокімі кварталамі бясформавых шматкватэрных дамоў і шырокіх праспектаў, гэтак любімых сэрцу савецкіх горадабудаўнікоў, прапануе ўвазе наведвальнікаў лепшую ў Беларусі экспазіцыю цяперашняга лета. Выстава пад назвай «Зноў у БССР» уяўляе сабой калекцыю экспанатаў савецкіх часоў і прапагандысцкіх плакатаў, пераносячы наведвальнікаў на пакаленне назад у часы, калі Беларусь была адной з 15 савецкіх сацыялістычных рэспублік, піша The Guardian.

«Вядома, гэта быў мой час, так што я ўспамінаю яго з пяшчотай», - кажа экскурсавод Майя Барысаўна сямідзесяці з лішнім гадоў, распавядаючы пра прадстаўленыя на выставе экспанаты. «Але сёння мы жывем лепш. У крамах ёсць што купіць. Усё зусім па-іншаму», - адзначае яна.

Ці па-іншаму? Хтосьці скажа, што хадзіць на выставу «Назад у БССР» няма ніякай неабходнасці. Вуліцы сталіцы па-ранейшаму носяць імёны Карла Маркса і Фрыдрыха Энгельса. На плошчы ў цэнтры горада ўзвышаецца помнік У. І. Леніну. Ёсць нават бюст Фелікса Дзяржынскага - першага савецкага чэкіста, помнік якому першым дэмантавалі ў Маскве пасля канчатковага распаду Савецкага Саюза ў 1991 годзе. Кошт праезду ў метро складае 20 пенсаў. Людзі паляць у памяшканнях. Амаль ні ў каго няма татушак. Такое ўражанне, што тут адсталі ад усіх астатніх як мінімум на адну рэвалюцыю, а то і больш.

Да таго ж яшчэ і кіраўнік. Улетку гэтага года Аляксандр Лукашэнка - адзіны «прэзідэнт», якога ведае Беларусь на працягу ўсяго постсавецкага перыяду, і кіраўнік, які даўжэй за ўсіх знаходзіцца ля карміла ўлады з усіх лідараў еўрапейскіх краін, - адзначае 20-гадовую гадавіну знаходжання на вышэйшай кіруючай пасадзе. За час, які прайшоў з моманту яго прыходу да ўлады ў 1994 годзе, парламент выхаласцілі, палітычныя апаненты альбо зніклі, альбо вымушаныя былі адправіцца ў выгнанне, а на СМІ надзелі цуглю. Гэта краіна, дзе КДБ дагэтуль называецца КДБ. Гэта апошняя еўрапейская дзяржава, дзе ўжываецца пакаранне смерцю - у выглядзе кулі ў патыліцу. У мінулым месяцы Лукашэнка аб'явіў, што мае намер адрадзіць «прыгоннае права», каб «прызвычаіць сялян працаваць вельмі эфектыўна».

У пантэоне вядомых дыктатараў Лукашэнка з'яўляецца адным з дзівосаў. Вечар за вечарам кожны яго крок асвятляецца ў абсурдных навінавых выпусках рэспублікі - аглядае ён трактар, ці ўчыняе лупцоўку кабміну, адпраўляецца ў Казахстан, а то і робіць усё тры справы адразу.

Напярэдадні чэмпіянату свету па любімым Лукашэнкам хакеі - найбуйнейшага спартыўнага спаборніцтва, што калі-небудзь праводзіўся на тэрыторыі Беларусі, - ён не стаў нічога пускаць на самацёк. Каб пазбегнуць магчымых праяваў іншадумства дзесяткі актывістаў былі арыштаваныя і адпраўленыя пад варту.

Наталля Пінчук асцерагаецца таго, што можа рыхтаваць ім будучыня. У кафэ, размешчаным непадалёк ад помніка вялікаму Леніну, яна распавяла, як працуе правасуддзе ў лукашэнкаўскай Беларусі.

«Цяжка сказаць усё, што хочаш, таму што ў нашай краіне за свае словы даводзіцца расплачвацца», - кажа яна. Менавіта гэта здарылася з яе мужам, вядомым у свеце праваабаронцам Алесем Бяляцкім, якога ў жніўні 2011 года адправілі на чатыры з паловай гады за краты па абвінавачванні ва ўхіленні ад выплаты падаткаў, якое сам ён і праваабарончыя арганізацыі называюць сфабрыкаваным. За ўвесь мінулы год Наталлі Пінчук дазволілі толькі адно кароткае спатканне з мужам.

«Гэта як канвеер, - кажа яна. - Людзей саджаюць у турму, затым выпускаюць, яны падвяргаюць уладу крытыцы, і іх зноў адпраўляюць за краты».

Па словах Наталлі Пінчук, сукамернікі падвяргаюць яе мужа астракізму, баючыся апынуцца датычнымі да палітыкі. Паводле яе слоў, ён «не скардзіцца», але ў яе выклікае неспакой стан яго псіхалагічнага і фізічнага здароўя ў Бабруйскай папраўча-працоўнай калоніі. «Людзі вяртаюцца з Бабруйска без зубоў, - кажа яна. - З-за недахопу вітамінаў. Тамтэйшая ежа - проста насмешка».

«У мяне нікога няма», - кажа Наталля Пінчук, 25-гадовы сын якой пражывае за мяжой, а бацькі і сястра памерлі. Паводле яе слоў, усе свае надзеі яна ўскладае на люты 2016 года, калі Алеся Бяляцкага павінны выпусціць на волю. «Але ў гэтай краіне нічога нельга ведаць дакладна», - кажа яна.

Адзінае, што непарушна ў краіне з тых самых часоў, як Лукашэнка прыйшоў да ўлады, гэта вынікі выбараў. Лукашэнка любіць перамагаць, і яго любімай лічбай з'яўляецца 80 адсоткаў - не цалкам савецкі або цэнтральнаазіяцкі ўзровень адабрэння электарату, але дастатковы, каб выклікаць асуджэнне з боку аглядальнікаў унутры краіны і за яе межамі.

«У рэспубліцы не было справядлівых выбараў з самых першых выбараў, выйграных (Лукашэнкам) у 1994 годзе», - кажа лідар апазіцыі Андрэй Саннікаў, які балатаваўся на прэзідэнцкіх выбарах 2010 года, і быў арыштаваны адразу па іх завяршэнні.

Чацвёртыя прэзідэнцкія выбары Лукашэнкі тэарэтычна павінны быць такімі жа немудрагелістымі, як і ўсе астатнія. Ён не тое каб не карыстаецца папулярнасцю - па некаторых ацэнках, яго падтрымлівае 50 адсоткаў беларускіх выбаршчыкаў. Лічба цалкам дастатковая для перамогі, але не для Лукашэнкі. ЦВК Беларусі абвясціла яго пераможцам на выбарах 2010 года яшчэ да закрыцця выбарчых участкаў.

Андрэй Саннікаў у ліку дзесяткаў тысяч іншых дэманстрантаў выйшаў на плошчу Незалежнасці ў сталіцы на беспрэцэдэнтную акцыю незадаволенасці вынікамі галасавання, якое міжнародныя назіральнікі назвалі чарговымі выбарамі, якія прайшлі з вялізнымі парушэннямі. На нейкае імгненне ўзнікла эйфарыя і здалося, што нешта можа змяніцца, успамінае Андрэй Саннікаў. А затым у справу ўмяшаўся КДБ.

«Я не памятаю, як мяне ўдарылі ў першы раз, але я апынуўся на зямлі, а потым страціў прытомнасць», - распавядае апазіцыянер. Па шляху ў лякарню супрацоўнікі КДБ, паводле яго слоў, выцягнулі іх з жонкай з машыны і яго зноў сталі біць, а потым павезлі ў ізалятар. «Яны падзялілі мяне і Ірыну (Халіп, жонку і журналістку), і сказалі, што адправяць мяне ў лякарню, але замест гэтага змясцілі ў следчы ізалятар КДБ», - кажа ён.

Саннікаву далі пяць гадоў за «арганізацыю масавых беспарадкаў». Ірыну Халіп таксама трымалі пад вартай, а адзінае дзіця пары ўлады паспрабавалі забраць з дзіцячага саду і вызначыць у дзіцячы дом. Андрэя Саннікава ў выніку вызвалілі неўзабаве пасля ўвядзення ЕЗ у сакавіку 2012 года новых санкцый у дачыненні да беларускіх чыноўнікаў. «Пасля майго вызвалення мы арганізавалі прэс-канферэнцыю, і адразу ж пасля яе Лукашэнка сказаў: яшчэ адно слова і праз дзве гадзіны зноў апынецеся за кратамі», - успамінае дзеяч апазіцыі. У цяперашні час ён пражывае ў выгнанні ў Варшаве.

Па сцвярджэнні Лукашэнкі, пад яго кіраўніцтвам насельніцтву краіны забяспечаныя адукацыя, ахова здароўя і бяспека. Ён сцвярджае, што пасля стагоддзяў падпарадкавання, знішчэння і адраджэння краіна пад яго наглядам пазбаўленая ад жахаў тэрарызму, сепаратызму і ўсяго таго, што па-руску называецца ўніверсальным словам «бандытызм».

«Думаеце, я застаюся ва ўладзе, таму што мне дастаўляе гэта задавальненне? - сказаў ён у адным з нядаўніх інтэрв'ю. - Не палічыце за нясціпласць, але я ўсё ж такі сёе-тое зрабіў для краіны... Я не хачу, каб усё гэта павалілася раптоўна».

Крызіс ва Украіне гэтым не пагражаў, але адміністрацыю Лукашэнкі ўсё ж растрывожыў. Многія задаліся пытаннем: калі Расея змагла адабраць Крым, то чаму тое ж самае не можа здарыцца і з Беларуссю? Рускія складаюць 15 адсоткаў дзесяцімільённага насельніцтва Беларусі. Беларусь значна больш руская, чым Украіна: мова выкарыстоўваецца паўсюдна, культура амаль нічым не адрозніваецца. Нядаўна Лукашэнка заявіў, што Беларусь - «самая праруская правінцыя» - прызнанне ці ледзь не падобнае на аб'яву аўстрыйскім канцлерам сваёй краіны вернападданым суб'ектам Германіі - і пагадзіўся, што Крым з'яўляецца часткай Расеі.

Пры гэтым ён усё ж стаў на абарону Кіева. Перад тварам узброеных выступленняў прарасейскіх сепаратыстаў на ўсходзе Украіны ён падкрэсліў, што краіна не павінна распасціся на часткі, і паабяцаў падтрымку Пятру Парашэнку - новаабранаму прэзідэнту Украіны, які падтрымліваецца Захадам.

Лукашэнка сцвярджае, што рускія - лепшыя сябры беларусаў, але папярэджвае: «Хто б ні прыйшоў на беларускую зямлю, я буду ваяваць. Нават калі гэта будзе Пуцін».

Уставаць на чый-небудзь бок праблематычна: выступі занадта гучна ў падтрымку Кіева і станеш для Расеі яшчэ адным бяльмом на воку. Занадта актыўна падтрымай Расею, і цябе палічаць чалавекам, які радуецца, што Масква пачала адбіраць свае былыя савецкія памежныя тэрыторыі. Беларусь і Украіна звязаныя эпанімічнай праблемай, якой няма ні ў адной іншай былой савецкай рэспубліцы: абедзве яны ў самой сваёй назве змяшчаюць згадку пра сувязь з цэнтральнай Расеяй. Украіна значыць ускраіна, «прыгранічная мясцовасць», а Беларусь - «Белая Русь».

Па словах беларускага палітычнага аглядальніка Рамана Якаўлеўскага, адміністрацыя Лукашэнкі напалоханая апошнімі падзеямі ва Украіне. «Уся краіна падзялілася з-за Украіны, - кажа ён. - Улады напалоханыя, спалохаўся і народ, убачыўшы кроў і грамадзянскую вайну».

Беларусь перанесла ў сваёй гісторыі нямала ўварванняў, войнаў і нягод. Падчас Вялікай Айчыннай вайны загінула траціна насельніцтва рэспублікі. Пачуццё, якое пераважае тут, можна ахарактарызаваць наступным чынам: ніколі больш!

«Украіна перапалохала тут людзей, - кажа адна дыпламатычная крыніца ў Менску. - Яны ўбачылі, што Расея можа прыйсці і забраць, што захоча, калі ёй не спадабаецца тое, што адбываецца. Яны зразумелі, што змяненне сітуацыі шляхам дэманстрацый - не варыянт».

Гэта стала зруйнавальным ударам для апазіцыі, якая і без таго здае свае пазіцыі.

Між тым дадзеныя, якія характарызуюць існаванне сярэднестатыстычнага беларуса, кажуць самі за сябе. «Беларусь займае другое месца з канца па працягласці жыцця ў Еўропе, кажа адзін з палітычных дзеячаў савецкіх часоў Станіслаў Шушкевіч, які выстаўляў сваю кандыдатуру супраць Лукашэнкі на першых бурных выбарах 1994 года. - ВУП на душу насельніцтва ў два-тры разы ніжэй, чым у Польшчы. Краіна займае першае месца ў свеце па спажыванні алкаголю на душу насельніцтва. Беларускі рубель сёння патаннеў ў 2900 разоў у адносінах да расейскага рубля ў параўнанні з 1993 годам. Калі скласці разам усе гэтыя аб'ектыўныя паказчыкі, то Беларусь апынецца на ўзроўні адной з афрыканскіх краін».

Адміністрацыі краін ЕЗ і ЗША ўвялі санкцыі ў дачыненні да беларускіх кампаній і асобных асоб, хоць крытыкі і лічаць, што санкцыі не аказалі практычна ніякага ўздзеяння. Выжывае Беларусь за кошт пакетаў расейскай эканамічнай дапамогі (у мінулым месяцы Лукашэнка вярнуўся з Масквы з чарговым крэдытам у памеры 2 млрд даляраў), а таксама субсідый на энерганосьбіты. У пэўным сэнсе краіна функцыянуе як гіганцкі экспартны рэкецір Расеі. Восемдзесят адсоткаў эканомікі краіны знаходзіцца ў руках дзяржавы. На 2013 год Лукашэнка запланаваў рост у памеры амаль 9 адсоткаў, а на справе той склаў 0,9 адсотка.

У моладзі ў Беларусі перспектывы не надта вясёлкавыя. Кожны год тысячы маладых людзей адпраўляюцца на вучобу за мяжу. Колькасць грамадзян Беларусі, якія звяртаюцца па шэнгенскую візу (якая дае права бесперашкодна перамяшчацца па тэрыторыі большай частцы краін ЕЗ), больш, чым у любой краіне на душу насельніцтва. Для прадстаўнікоў постсавецкага пакалення Польшча стала амаль міфічнай краінай надзеі і магчымасцяў.

На думку Яўгена Прэйгермана, які імкнецца замацавацца ў Беларусі ў якасці аналітыка незалежнага даследчага цэнтра, апытанні паказваюць, што дзве траціны беларускай моладзі з'ехалі б з краіны, калі б у іх такая магчымасць. «Мяркую, я ўяўляю меншасць моладзі Беларусі, якая не хоча эміграваць», - кажа ён.

Наколькі яшчэ хопіць «апошняга дыктатара Еўропы»? Паводле слоў Лукашэнкі, ён сыдзе ў адстаўку толькі ў тым выпадку, калі прайграе выбары ці яму адмовяць сілы. Ні таго, ні іншага ў агляднай будучыні, падобна, не прадбачыцца.

Па словах Рамана Якаўлеўскага, адно пра будучыню Беларусі можна сказаць дакладна: Лукашэнка сам не сыдзе.

«Адстаўка немагчымая, таму што ён ведае, што не зможа проста так сысці», - адзначае ён, паказваючы на магчымасць судовага пераследу ў дачыненні да кіраўніка з боку адміністрацыі, якая можа прыйсці яму на змену. «Да гэтага часу застаюцца пытанні з нагоды людзей, якія зніклі ў гады яго кіравання», - кажа палітолаг, маючы на ўвазе шэраг палітычных канкурэнтаў, зніклых без следу ў 1990-х гадах.

Чарговыя выбары павінны адбыцца ў 2015 годзе, але ніхто не чакае ад Лукашэнкі нічога іншага, акрамя ўсё тых жа старых трукаў. У лепшым выпадку, спадзяецца Андрэй Саннікаў, выбары могуць стаць прычынай для новага выказвання незадаволенасці. «У нас быў свой майдан ў 1996, 2001, 2006 і 2010 гадах, - кажа ён, маючы на ўвазе плошчу, якая стала эпіцэнтрам народнага паўстання ў Кіеве. - Нягледзячы на запалохванні, людзі ўсё яшчэ пратэстуюць. У адсутнасці іншых шляхоў, пакінутых (Лукашэнкам) апазіцыі, будуць новыя масавыя акцыі пратэсту і дэманстрацыі як да, так і пасля выбараў наступнага года».

«Людзі - не ідыёты, - дадае ён. - Яны хочуць жыць ва ўмовах свабоды. Нейкі час яны могуць знаходзіць для сябе нішу пры дыктатуры, але гэта не можа працягвацца вечна». Доказам, паводле яго слоў, служыць колькасць турэмных камер, у якіх утрымліваюцца не актывісты, удзельнікі акцый пратэсту ці дзеячы апазіцыі, а прадстаўнікі ўлады, якія апынуліся ў неладах з рэжымам».

Хоць, па праўдзе кажучы, значна больш верагодным уяўляецца тое, што лёс Лукашэнкі вырашаць звонку два вялікіх цяжкавагавіка, паміж якімі ён увесь час прыскоквае: Масква і Захад. Калі Захад здолее дапамагчы Украіне падняцца на ногі, гэта можа паказаць жыхарам Беларусі, што магчымае жыццё і пасля Лукашэнкі - іншае жыццё ў іншай арбіце. Калі Масква стоміцца ад балаганнага злыдня ля ўласных межаў, які кусае руку, якая яго корміць, то яна можа хутка зладзіць яму вясёлае жыццё.

А пакуль Беларусь рыхтуецца ўрачыста адзначыць чарговы год пад кіраваннем Лукашэнкі.

Фота: AP/Sergei Grits