Эканамісты: Крызіс у Беларусі толькі пачынаецца

Прычыны цяперашняга крызісу не ў вонкавых чынніках, а ў недальнабачнасці і прафнепрыдатнасці беларускіх уладаў.

З пачатку апошняга эканамічнага крызісу ў Беларусі прайшло ўжо больш за 1,5 года. За гэты час курс даляра ўзляцеў амаль у два разы, сярэдні заробак звалілася з 620 $ да 350 $. Аднак крызіс як быццам і не думае сканчацца – ВУП падае, складскія запасы растуць, кожнае трэцяе ААТ з'яўляецца стратным, а 350 тысячаў супрацоўнікаў гэтых стратных прадпрыемстваў з'яўляюцца патэнцыйнымі беспрацоўнымі. Між тым беларусы, мяркуючы з усяго, настроеныя досыць аптымістычна і не толькі не выстройваюцца ў чэргі да абменнікаў (як гэта было ў 2008 і 2011 гг.), а наадварот, праядаюць валютныя заначкі, відавочна думаючы, што "нам бы дзень прастаяць, ды ноч пратрымацца" – і ўсё як-небудзь наладзіцца. Вярнуліся ж зарплаты да запаветных 500 даляраў і нават вышэй пасля крызісу 2011 года... На жаль, з тых часоў усё змянілася і ў найбліжэйшыя гады нічога не наладзіцца.

Крызіс толькі пачынаецца

"Тое, што мы сёння назіраем – гэта толькі пачатак крызісу", – апавёў "Беларускаму партызану" прафесар, кандыдат эканамічных навук Леанід Заіка.

"У сутнасці гэта першы крызіс у Беларусі. Тое, што было раней – гэта нават не крызісы, а такія невялікія хвалі дэпрэсіі, – мяркуе эканаміст. – А сёння мы ўступаем у паўнавартасны, сапраўдны крызіс".

Паводле словаў экспэрта, прычыны цяперашняга крызісу не ў вонкавых чынніках, а ў недальнабачнасці беларускіх уладаў.

"Пасля ўвядзення санкцый супраць Расеі і прадуктовага эмбарга ў адказ для Беларусі былі ідэальны час і ўмовы для збыту сваіх тавараў. Аднак, Беларусь не змагла імі скарыстацца – у 2015 годзе на міжнародным рынку было прададзена на 20% менш нашай прадукцыі, на расейскім – на 30%. І гэтыя сцвярджэнні, што наш крызіс справакаваны сусветным крызісам – гэта ўсё няпраўда. У сусветнай эканоміцы крызісу няма. Проста надыходзіць час пераходу да новай эры – ад нафтавага стагоддзя да чарговай прамысловай рэвалюцыі, што для беларускіх уладаў стала нечаканым", – упэўнены Заіка.

"У Беларусі была пабудаваная нафтавая эканоміка. Доўгі час мы набывалі ў Расеі 22 мільёны тонаў нафты за год, перапрацоўвалі яе і прадавалі на Захад. Улады думалі, што так і будзе доўжыцца. Але кошты на нафту ўпалі і ўсё змянілася", – апавёў экспэрт.

"Тое, што цяпер адбываецца, гэта не проста нейкія фінансавыя праблемы, цяпер усё змянілася", – апавёў эканаміст, генеральны дырэктар Бізнэс-школы ІПМ Павел Данейка.

"Змянілася структура рынку, прыбыткаў, спажывання. Свет змяніўся", – мяркуе Данейка.

Старыя сродкі ўжо не дапамогуць

У 2008 і 2011 гадах пераадолець крызіс атрымалася шмат у чым дзякуючы продажу "Белтрансгазу" (у 2008 годзе ўрад прадаў "Газпрому" 50% акцый прадпрыемства, у 2011 – астатнюю палову) і атрыманню буйных міжнародных крэдытаў. Сёння гэта ўжо не дапаможа, мяркуюць экспэрты.

"Тады была добрая кан'юнктура, высокія кошты на нафту, таму атрымалася прадаць "Белтрансгаз" за тую суму, за якую ён быў прададзены. Але я заўсёды меркаваў і мяркую, што продаж "Белтрансгазу" быў памылкай. Гэта ўласнасць, да якой цяперашнія ўлады не маюць ніякага дачынення. Усё, што ёсць у Беларусі, усе заводы (калійны, трактарны і інш.) былі пабудаваныя не намі, не цяперашнім урадам, а нашымі бацькамі і дзядамі. Нельга прадаваць тое, чаго не ствараў. Тым больш што гэтыя грошы былі выдаткаваныя ў нікуды, – кажа Леанід Заіка. – І другое, што таксама істотна – падчас крызісу дурні прадаюць, а разумныя купляюць".

Што тычыцца крэдытаў, то на думку экспэртаў, новыя абавязкі толькі пагоршаць сітуацыю.

"Мы забываемся, што МВФ і Сусветны банк не дабрачынныя, а камерцыйныя арганізацыі. Яны зарабляюць на нас – бяруць грошы, напрыклад, у швэдаў пад 1% і даюць беларусам пад 5%. Так што крэдыт могуць і даць, але ці патрэбны ён нам?! Сёння вонкавая пазыка Беларусі дасягнула ўжо $ 40 млрд. 4 тысячы даляраў на чалавека – гэта занадта вялікая пазыка, а галоўнае, грошы будуць зноў спушчаныя ў трубу", – упэўнены эканаміст.

Трэба ўключаць рынкавыя механізмы

На думку экспэртаў, Беларусі неабходная структурная рэформа эканомікі.

"Трэба мяняць структуру эканомікі і яе галінаў. У Швэцыі 30 гадоў таму самымі папулярнымі прафесіямі былі сталявар і суднабудаўнікі. Цяпер такіх прафесій там практычна няма. Калі б Швэцыя па-ранейшаму выпускала сталь і караблі – яна стала б беднай, а так яна багацее, таму што там не дзяржава выбірае, якія прадпрыемствы зачыняць і якія галіны згортваць, а якія не – гэта робіць рынак. А сацыяльная сістэма дазваляе вызваленыя працоўную сілу і рэсурсы пераразмеркаваць у тыя галіны, якія хутка развіваюцца", – мяркуе Павел Данейка.

"Трэба ўключаць рынкавыя механізмы, і яны вызначаць, што выжывае, што не выжывае, што развіваецца, а што не", – упэўнены ён.

Аднак гэта не значыць, што дзяржава павінна цяпер адмовіцца ад падтрымкі стратных прадпрыемстваў, мяркуе Данейка.

"У час крызісу прадпрыемствы хварэюць, гэтак сама як падчас эпідэміі хварэюць людзі. І як падчас эпідэміі трэба дапамагаць людзям, даваць ім лекі і іншае, так і падчас крызісу трэба дапамагаць прадпрыемствам. Іншая рэч, што лекі даюць жывым, а мёртвых хаваюць", – мяркуе экспэрт.

"Цяпер не трэба змагацца за нейкія тэмпы росту ВУП і іншае, а трэба спрыяць хуткаму прарыву", – упэўнены Леанід Заіка.

"Трэба правесці структурныя рэформы і пачаць развіваць паслугі, сэрвісы, адытыўная тэхналогіі, біятэхналогіі, навукаёмістыя кірункі, ствараць складаныя электронныя прадукты, – мяркуе экспэрт. – І не трэба баяцца, што закрыюцца неэфектыўныя вытворчасці".

Ці пойдуць улады на рэформы?

Пра тое, што Беларусі патрэбныя рэформы, незалежныя эканамісты і міжнародныя фінансавыя арганізацыі гавораць ужо шмат гадоў. Улады ж усе гэтыя гады ўпарта адмахваюцца ад гэтай задумы, спасылаючыся на негатыўныя наступствы рэформаў у выглядзе часовага зніжэння ўзроўню жыцця, росту беспрацоўя, інфляцыі, скарачэння сацыяльнай падтрымкі насельніцтва і інш. Аднак гэтыя аргументы гучаць усё менш пераканальна. Імклівае падзенне прыбыткаў, скарачэнне і скасаванне льготаў, павышэнне пенсійнага ўзросту, рэкордная сярод краінаў былога СССР інфляцыя – усё гэта ўжо адбываецца ў Беларусі і без рэформаў. Магчымасці для падтрымання ілюзіі сацыяльнай дзяржавы імкліва сканчаюцца, а перспектываў змены сітуацыі да лепшага не праглядаецца. У выпадку, калі ўсё пакінуць "як ёсць", нас чакае самы складаны і зацяжны крызіс, а ягоныя наступствы могуць быць значна больш цяжкімі, чым тыя, якімі пужаюць беларусаў праціўнікі рэформаў.

З іншага боку, гісторыя паказвае, што менавіта крызіс часцяком падштурхоўвае аўтарытарныя рэжымы на структурныя рэформы. Так было з Сінгапурам 1960 года, Кітаем канца 1970-х гадоў, СССР канца 80-х.

Варта адзначыць, што з надыходам крызісу змянілася і рыторыка Лукашэнкі з катэгарычнага непрымання да "гатовы на любыя рэформы, калі народ гэтага захоча". А як кажуць апошнія апытанні грамадскай думкі, народ гэтага хоча.

Так, паводле звестак даследавання Беларускага інстытута стратэгічных даследаванняў BISS, у 2015 годзе колькасць прыхільнікаў рэформаў узрасла да 84%. Адказваючы на пытанне, ці патрэбныя ў Беларусі рэформы, 44% адказалі "так", яшчэ 40% адказалі "хутчэй так, чым не". "Катэгарычна супраць" і "хутчэй супраць" рэформаў выказаліся ўсяго 12% беларусаў. Характэрна, што ў дакрызісны 2014 год колькасць прыхільнікаў рэформаў складала 76%, а праціўнікаў – 21%. Чым горш сябе адчувае хворы, тым больш ён хоча прайсці лекаванне, якім балючым яно ні было б.

Хочацца спадзявацца, што здаровы сэнс пераможа як мага раней, бо так ці інакш рэформы непазбежныя, і чым далей іх адкладаць, тым даражэй давядзецца заплаціць за гэта потым.