Тры сцэнары для Узбекістана

Як жывуць краіны Азіі пасля сыходу дыктатараў.

Іслам Карымаў, які цягам 26 гадоў, узначальваў Узбекістан, хутчэй за ўсё, ужо не вернецца да выканання сваіх абавязкаў.

Хто стане наступным лідарам дзяржавы, палітычны курс і рэакцыя грамадства - галоўныя пытанні, на якія трэба будзе адказаць пакінутаму пасля яго аўтарытарнаму рэжыму. Большасць даследчыкаў аўтарытарызму сыходзяцца ў тым, што сыход дыктатара можа прыводзіць да трох магчымым сцэнароў, піша Вікторыя Палтарацкая ў «Новой газете».

Першы калі, хто-небудзь з дзеючай палітычнай эліты прыходзіць да ўлады ў якасці замены папярэдняга лідара: гэты чалавек, як правіла, вызначаны загадзя, але ў адкрытую не называецца "пераемнікам". Калі рэжым ўключае ў сябе выбарнасць элітаў, то кіраўнік дзяржавы мае патрэбу ў легітымацыі, а значыць, атрыманне ў спадчыну падаецца грамадзянам як іх самастойны выбар. Гэты сцэнар не прадугледжвае сур'ёзных зменаў - новы аўтакрат працягвае падтрымліваць старыя парадкі.

Другі варыянт прадугледжвае, што да ўлады прыходзяць новыя дэмакратычныя сілы (як правіла, у выніку выбараў), якія бяруць курс на лібералізацыю існуючага палітычнага рэжыму. Зусім не абавязкова гэтыя сілы прыходзяць звонку - яны таксама могуць быць пераемнікамі папярэдняй палітычнай сістэмы, але з абноўленай ідэалогіяй.

Нарэшце, трэці варыянт, на думку амерыканскага палітолага Барбары Гедэс, з'яўляецца найбольш распаўсюджаным: на змену старому аўтарытарнаму рэжыму прыходзіць новы, які не з'яўляецца працягам першага, з новымі нефармальнымі і, магчыма, фармальнымі правіламі гульні. Працэс зменаў у палітычнай сістэме Узбекістана можа пайсці паводле аднаго з гэтых сцэнароў, у кожнага з якіх ёсць рэальныя аналагі ў суседніх краінах.

Туркменскі сцэнар: пераемнік

Палітолаг Андрэй Мельвіль вызначае Туркменістан і Узбекістан у адну рэжымную групу кансалідаваных аўтакратыі, з падобнымі інстытуцыянальнымі характарыстыкамі палітычнай сістэмы: прэзідэнцкія рэспублікі з шырокімі паўнамоцтвамі выканаўчай улады, бестэрміновымі магчымасцямі заставацца ва ўладзе пажыццёва і арганізацыйнай кадравай базай з постсавецкіх часоў.

Пасля смерці Сапармурата Ніязава, пажыццёвага прэзідэнта Туркменістана, яму на змену прыйшоў загадзя падрыхтаваны стаўленік - Гурбангулы Бердымухамедаў. Прыход новага лідара прайшоў гладка, і не толькі не выклікаў масавых рухаў або працэсу перадзелу ўлады наменклатурай, але і працягнуў узмацненне рэжыму (да прыкладу, забарона на ўезд і выезд з краіны), а таксама захаваў культ асобы Туркмэнбашы.

Асноўнае адрозненне Узбекістана ад Туркменістана, з аднаго боку, у наяўнасці этнічных і рэлігійных расколаў, якія ўплываюць на фармаванне ў краіне апазіцыі, а з другога - у адсутнасці магчымасцяў купляць лаяльнасць насельніцтва за кошт экспарту вугляводаў.

Кіргізскі сцэнар: дэмакратызацыя

На гэты момант Кыргызстан, акружаны Кітаем, Узбекістанам, Казахстанам і Таджыкістанам, моцна вылучаецца сярод суседзяў з пункту гледжання палітычнага рэжыму. Так было не заўсёды - з 1991 да 2005 года краіна знаходзілася ва ўладзе аўтакрата Аскара Акаева, што рэгулярна перапісваў канстытуцыю ў бок узмацнення сваіх пазіцый.

У наступныя пяць гадоў аналагічнымі механізмамі карыстаўся былы прэм'ер-міністр і лідар апазіцыі Курманбек Бакіеў. У выніку масавых дэманстрацый і разлютаваных акцый пратэсту ў 2010 годзе супраць уладнага самавольства Бакіеў быў вымушаны бегчы з краіны, а праз год у выніку свабодных і сумленных выбараў перамогу атрымаў дзейны прэм'ер, выхадзец з ранейшага аўтарытарнага рэжыму Алмазбек Атамбаеў.

Новы прэзідэнт апынуўся значна больш дэмакратычным за сваіх папярэднікаў і актыўна заняўся рэфармаваннем палітычнай сістэмы краіны ў бок паслаблення палітычнага ўплыву выканаўчай улады і фармавання новых правілаў гульні. Кыргызстан, аднак, па-ранейшаму скаланаецца этнічнымі канфліктамі паміж кіргізамі і ўзбекамі - гэтая ўнутраная неаднастайнасць краіны шмат у чым аб'ядноўвае яе з Узбекістанам, поўным унутраных супярэчнасцяў паміж рознымі грамадскімі групамі.

Іранскі сцэнар: новыя аўтакраты

Рэлігійныя або этнічныя канфлікты ўнутры сярэднеазіяцкіх рэспублік яшчэ ні разу не завяршаліся прыходам да ўлады новай кіруючай эліты, што выбудоўвае сваю аўтарытарную вертыкаль. Найлепшы прыклад змены аднаго недэмакратычнага рэжыму іншым дае суседні з сярэдняй Азіяй Іран.

Ісламскай рэвалюцыі 1979 года папярэднічала хоць і вестэрнізаваны, але вельмі жорсткі ў адносінах да любой апазіцыі рэжым. Адзінай адносна свабоднай «нішай» для незадаволенасці заставаліся рэлігійныя абшчыны, з якой у выніку серыі палітычных і эканамічных крызісаў і выйшла новая ўлада на чале з Мусаві Хамейні. У краіне для такога зыходу склалася некалькі фактараў: эканамічны крызіс, масавыя пратэсты і яркі лідар апазіцыі, які абапіраецца на шырокую грамадскую падтрымку.