Кур'ёзы і рэкорды Нобелеўскіх прэмій

7 кастрычніка стартаваў 112-ы Нобелеўскі тыдзень.

У Стакгольме і Осла будуць названыя імёны лаўрэатаў за 2013 год. У самой жа гісторыі прысуджэння Нобелеўскіх прэмій нямала цікавага, перадае руская служба DW.

Сваякі Альфрэда Нобеля былі ў роспачы, калі высветлілася, што ўсё сваё багацце той пакінуў фонду. Яны паспрабавалі нават аспрэчыць завяшчанне. Таму толькі ў 1901 годзе - праз пяць гадоў пасля смерці Нобеля - адбылося першае прысуджэнне прэміі, якая носіць яго імя. З тых часоў шмат часу мінула...

Ці часта Нобелеўскую прэмію прысуджалі нябожчыкам? Якія навукоўцы двойчы ганараваліся ўзнагароды, а якім было наогул забаронена яе прымаць? Хто быў самым маладым лаўрэатам? За 112 гадоў у гісторыі прысуджэння Нобелеўскіх прэмій адбылося нямала цікавага.

Прэмія нябожчыку

Вылучаць кандыдатам на прэмію можна толькі жывога чалавека. Аднак двойчы ў гісторыі яе прысуджалі пасмяротна: Нобелеўскую прэмію міру за 1961 год - Дагу Хамершэльду і прэмію па літаратуры за 1931 год - Эрыку Акселю Карлфельдту.

Абодва былі намінаваныя яшчэ пры жыцці, але да моманту абвяшчэння імёнаў лаўрэатаў адышлі ў іншы свет. У 1974 годзе ўзнагароду вырашылі больш памерлым не выдаваць.

Тым не менш, у 2011 годзе Нобелеўскай прэміі зноў ганаравалі нябожчыка. Калі Нобелеўскі камітэт абвяшчаў імя Ральфа Стайнмана, намінаванага на прэмію па медыцыне, яшчэ не было вядома, што за тры дні да цэрымоніі ён памёр. Пазней прэмію Стайнмана атрымалі яго нашчадкі.

Двойчы лаўрэаты

Чацвёра навукоўцаў апынуліся лаўрэатамі Нобелеўскай прэміі двойчы. Амерыканскі фізік Джон Бардзін атрымаў яе ў першы раз ў 1956 годзе за вынаходжанне транзістара, а ў другі раз - у 1972 годзе за распрацоўку тэорыі звышправоднасці (уласцівасці некаторых матэрыялаў валодаць строга нулявым электрычным супраціўленнем).

Англічаніну Фрэдэрыку Сенгеру два разы прысуджалі Нобелеўскую прэмію па хіміі - у 1958 годзе за ўстанаўленне структуры інсуліну і ў 1980 годзе - за фундаментальныя даследаванні біяхімічных уласцівасцяў нуклеінавых кіслот, у асаблівасці рэкамбінантных ДНК.

Дзве розныя прэміі атрымліваў амерыканскі хімік Лайнус Карл Полінг - у 1954 годзе па хіміі, а ў 1962-м - прэмію міру. Полінг быў актыўным праціўнікам выпрабаванняў ядзернай зброі.

Сярод лаўрэатаў мала жанчын

Самая вядомая жанчына, двойчы ганараваная прэміі, - Марыя Кюры. У 1903 годзе яна атрымала ўзнагароду па фізіцы за даследаванні з'яў радыяцыі, а ў 1911-м - па хіміі за адкрыццё элементаў радыя і палонія.

У агульнай колькасці жанчын узнагароджвалі Нобелеўскай прэміяй 44 разы, прычым за дасягненні ў вобласці адной з трох дысцыплін прыродазнаўства - толькі 16 разоў. Гэта ўсяго тры адсоткі ад агульнай колькасці лаўрэатаў прэміі ў гэтых абласцях. Дзве жанчыны атрымлівалі прэміі па фізіцы, чатыры - па хіміі і 10 - па медыцыне.

Адхіленыя прэміі

Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі міру Ле Дых Тхо і прэміі ў галіне літаратуры Жан-Поль Сартр адмовіліся прыняць узнагароды. Сартр наогул не хацеў ніякіх афіцыйных ушанаванняў, а Ле Дых Тхо матываваў у 1973 годзе сваю адмову грамадзянскай вайной у В'етнаме.

Акрамя таго, у часы знаходжання ва ўладзе ў Германіі нацыянал-сацыялістаў нямецкім навукоўцам было забаронена прымаць гэтыя ўзнагароды. У выніку без прэмій засталіся ў 1938 і 1939 гадах хімікі Рыхард Кун (Richard Kuhn) і Адольф Бутэнандт (Adolf Butenandt), а таксама Герхард Домагк (Gerhard Domagk) - лаўрэат Нобелеўскай прэміі 1939 года па медыцыне. Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны яны атрымалі дыпломы і медалі, але не фінансавую частку прэміі.

Рэйтынг краін, дні народзінаў і ўзрост лаўрэатаў

Больш за ўсё Нобелеўскіх прэмій па навуковых дысцыплінах - фізіцы, хіміі і медыцыне - даставалася амерыканцам. Іх доля - 43 адсоткі. На другім месцы па фізіцы і хіміі - немцы, на трэцім - англічане. Што тычыцца медыцыны, то тут парадак адваротны. На чацвёртым месцы - французы.

Часцей за ўсё лаўрэатамі Нобелеўскай прэміі станавіліся людзі, якія нарадзіліся 21 траўня і 28 лютага. Сярэдні ўзрост ганараваных Нобелеўскай прэміі ва ўсіх шасці намінацыях - 59 гадоў. Ледзь маладзей лаўрэаты прэмій па дысцыплінах прыродазнаўства. Сярод хімікаў і фізікаў гэта 57 гадоў, па медыцыне - 55.

Самым маладым навукоўцам, які атрымаў прэмію, стаў у 1915 годзе 25-гадовы фізік Уільям Лорэнс Брэг. А самымі сталымі яе ўладальнікамі - Леанід Гурвіц (2007) і Лойд Стауэл Шэплі (2012). Калі іх ганаравалі Нобелеўскай прэміі па эканоміцы, навукоўцам было адпаведна 90 і 89 гадоў.