Святлана Алексіевіч: Будзе вялікая вайна

А вялікая вайна яшчэ больш правакуе чалавечую прыроду.

16 верасня ў «цэху» адбылася адкрытая дыскусія з удзелам пісьменніцы Святланы Алексіевіч «Час для нон-фікшн: гаворка пра краіну і літаратуру». На сустрэчу прыйшло больш за сотню чалавек, пытанні задавалі ўсе жадаючыя. «Радыё Свабода» прапануе некаторыя адказы і развагі Святланы Алексіевіч.

- У вас украінскія карані. Перажываеце за Украіну?

- Не тое слова... Учора я паўгадзіны плакала. Пасля таго, што я бачыла на вайне ў Афганістане, пасля таго, што я чула ад герояў сваіх кніг, мне заплакаць цяжка... Але я адкрыла інтэрнэт, і там было відэа: вялікія рэфрыжэратары ехалі па ўсёй Украіне і пакідалі труны. І на многія дзесяткі кіламетраў уздоўж дарогі людзі стаялі на каленях. Ведаеце, гэта немагчыма... Я ўглядалася ў твары гэтых людзей. Гэта былі азызлыя савецкія людзі: мужыкі, якія бачна што п'юць, жанчыны, якія ўсё цягнуць на сабе... Стаялі на каленях і дзеці, якія, не дай Бог, яшчэ дажывуць да вайны. Я глядзела на гэтыя твары і думала: чырвоны чалавек яшчэ не сышоў, і гэта развітанне будзе яшчэ вельмі доўгім.

Украіна сёння - прыклад для ўсіх нас. Вось гэта жаданне развітацца з мінулым канчаткова - годнае павагі. Я пісала прадмову для кнігі, якую сабрала Аксана Забужко, дзе людзі казалі, чаму яны ішлі на Майдан. Я чытала гэта і думала: наўрад ці ў нас на такім узроўні гэта казалі б. І не магу сказаць, што нашы людзі на гэта няздольныя. Проста такая не абуджаная нацыя. А там было ўзбуджэнне. Яны былі абуджаныя ад сну, і так можна распавядаць толькі ў стане ўзбуджэння. Ва Украіне адбываецца нешта галоўнае для ўсіх нас, галоўны адказ на нейкія пытанні, а ў нас не хапала сіл, ні інтэлектуальных, ні народных. А яны гэта зрабілі, хоць ім дорага гэта абышлося, але яны гэта зрабілі.

- А ў Беларусі хутка будуць змены?

- Не, не. Не хутка, не хутка.

- Пра што сёння варта гаварыць і пісаць у першую чаргу?

- У кожнага пісьменніка свой шлях: хтосьці піша пра гэта, хтосьці - пра іншае. Калі казаць аб маім шляху, 30 гадоў я займалася вывучэннем таго, хто мы: чырвоная ідэя і чырвоны чалавек - што гэта было. Але ўсё роўна цікавілі мяне рэчы больш глыбокія: што такое наогул - чалавек? І вось сёння новыя ідэі маіх кніг - пра каханне і пра старасць - гэта наогул пра чалавечае жыццё, хто мы такія? Навошта? Як? Гэта тыя пытанні, якія мы сабе ніколі не задавалі. Былі вайна, Чарнобыль, Афганістан... Ніколі не было ў нас размоў пра шчасце, пра каханне, гэта тое за межамі нашай культуры.

- Чаго чакаць ад Вас у сёлета? Ці будзе новая кніга?

- Ад мяне - не. Я вельмі доўга пішу свае кнігі. Пачуць гук часу, пачуць дух, улавіць вобраз - для гэтага трэба вельмі шмат часу. Нягледзячы на тое, што мая новая кніга цяпер выходзіць у многіх краінах, я шмат езджу, - але, як толькі ў мяне здараецца паўза, я запісваю людзей, размовы з імі, і вось па гэтых тэмах, якія мяне цікавяць, - хачу зразумець гук .

- Шмат часу вы ўжо на радзіме, да гэтага шмат гадоў жылі ў Нямеччыне, Швецыі, Італіі. Не стаміліся на радзіме? Ці не хочацца з'ехаць зноў?

- Не, я нікуды не хачу з'ехаць, я ўжо прыехала. Я буду жыць тут. Ну а туды я вельмі часта і шмат езджу, паколькі выходзяць кнігі, спектаклі, фільмы. Але я хачу жыць дома, мне тут падабаецца, мне падабаюцца нашы людзі. Каб пісаць, трэба жыць тут. Хоць тое, што адбываецца вакол, палохае мяне. Да таго ж, сітуацыя вакол трывожная: вайна, і ўсё гэта так блізка. Па-мойму, нас чакаюць вельмі вялікія выпрабаванні.

- Вы сышлі ад савецкага менталітэту, а ад расейскага ніяк яшчэ не можаце пазбавіцца. Вернецеся вы да беларускай мове і культуры?

- 20 гадоў мне задаюць адно і тое ж пытанне... Я вельмі перажываю за беларускую мову і культуру, і вельмі хацела, каб гэта была асобная незалежная краіна, і каб яна ацалела ў гэтым жаху, які насоўваецца, і мы нічога не можам зрабіць. Але я нарадзілася ў той час, калі была гэтая ўтопія, я ішла за ёй, і ўтопія размаўляла на рускай мове. Зрабіць тое, што я зрабіла, на беларускай мове было немагчыма. Я займалася цэлым велізарным савецкім светам. У гэтым пытанні, якое вы задалі, ёсць адчуванне, што мы не можам пусціць сябе ў вялікі свет, а ён кажа на многіх мовах, размаўляе па-рознаму. Калі я чытаю Памука, для мяне важна штосьці зразумець пра чалавека, калі я чытаю Зарэцкага, таксама для мяне важна зразумець пра чалавека. І сама мова для мяне ўжо не істотная, паколькі я не буду ўжо пісаць на беларускай мове. Я ў гэтай культуры, і, думаю, для гэтай культуры я ўжо штосьці зрабіла.

Аб прадчуванні вайны

«Калі я збірала матэрыял для кнігі «Час сэканд-хэнд», я вельмі шмат ездзіла па Украіне, была ў Казахстане, Сібіры, Маскве. І калі я распавядала сваім расейскім сябрам, што я там бачыла і чула, яны казалі: «Святлана, гэта ўсё прайшло, зараз дэмакратыя, усё гэта незваротнае, гэта ў вас у Беларусі яшчэ такое магчыма. А ў нас усё ў мінулым». Ну і што мы бачым цяпер? Адкуль вылезла ўся гэтая нянавісць? Краіна ператварылася зноў у ізгоя. І гэта, па-мойму, страшней і небяспечней таго, што было пры Савецкім Саюзе. Таму што тыя людзі, якія цяпер ва ўладзе, яны нават менш адукаваныя і не стрыманыя ніякай ідэяй, ніякім марксізмам-ленінізмам, які ўсё ж заганяў думкі ў нейкія рамкі. А тут - законы шпаны, законы грошай, законы невуцтва», - кажа Алексіевіч.

Аб імперыі і стаўленні да расейцаў

«Я думаю, што імперыя яшчэ не сышла. І асабіста ў мяне вельмі трывожнае адчуванне, што без крыві яна не сыдзе. Тое, што вайна будзе ва Украіне - гэта несумненна. І тое перамір'е, пра якое дамовіліся ў Менску, - яно ненадоўга. І ад таго, што я чула ад людзей у Расеі, у мяне ўвесь час было прадчуванне магчымасці грамадзянскай вайны ў самой Расеі.

Развалілася вялікая краіна. Але асноўная махіна - Расея - засталася. І свет нядоўга пажыў з наіўнасцю і рамантызмам. Я памятаю 1989, калі разбурылі Берлінскую сцяну. Мы з сяброўкай заблукалі ў Берліне і запыталіся ў пажылой пары, як прайсці кудысьці. І калі яны даведаліся, што мы рускія - сталі нас цалаваць, абдымаць. Яны не падзялялі нас на беларусаў, рускіх. Цяпер усё наадварот. Нейкі італьянскі рэстаратар вывесіў аб'яву: «Рускіх не абслугоўваем». Цяпер зноў спалохаліся: што ў гэтай бездані ёсць ядзерная зброя і цалкам вар'яцкія геапалітычныя ідэі? Ды яшчэ адсутнасць паняцця аб міжнародным праве, аб далікатным міру, які ледзь паправілі? Гэта вельмі складаныя працэсы.

Я нядаўна прыехала з Масквы і была вельмі ўсхваляваная. Быццам бы разумныя інтэлектуалы, пісьменнікі - і адкуль гэты патрыятычны ўгар, гэтая нянавісць і да Еўропы, нянавісць і да мінулага, і да таго, што адбылося? Гэта страшна. У Расеі ідзе вельмі небяспечны працэс. Я ўжо казала, што будзе вялікая вайна. А вялікая вайна яшчэ больш правакуе чалавечую прыроду.

Мне здаецца, у беларусаў гэта не так. Побач з намі Еўропа, мы вельмі патрыярхальная краіна, і хрысціянская культура мае сваю станоўчую ролю. У нас няма гэтай стыхійнасці, гэтай вольнасці нават у менталітэце. Гэта ўсё ж іншы свет.

Не ведаю, як вы, але я жыву з адчуваннем паражэння. Тая наіўнасць і рамантызм 1990-х, што заўтра будзе іншы свет, што аўтобусы павязуць нас у цудоўную будучыню, прайшлі. Цяпер я думаю: адкуль мы ўсё гэта ўзялі, прыдумалі? Накшталт разумныя людзі...»- адзначыла яна.