Крым: год акупацыі

Год таму пачалося расейскае ўварванне ў Крым, якое прывяло да анэксіі паўвыспы.

Працэс анэксіі Крыма Расеяй, які доўжыўся ўсяго месяц, пачаўся год таму адразу пасля расстрэлу дзесяткаў дэманстрантаў на вуліцы інстытуцкай у Кіеве і ўцёкаў у сувязі з гэтымі падзеямі экс-прэзідэнта Віктара Януковіча з Украіны. Усё, што адбылося з канца лютага да сярэдзіны сакавіка мінулага года, стала прадвеснікам узброеных дзеянняў у Данбасе, у якіх Расея - гэтак жа, як і ў Крыме - бярэ актыўны ўдзел. І хоць пра «гібрыдную вайну» казалі ацэньваючы падзей на ўсходзе Украіны, гэты тэрмін верны і для апісання таго, што здарылася ў Крыме, паведамляе «Радио Свобода».

Пачаткам аперацыі сілавога далучэння Крыма да Расеі можна ўважаць 23 лютага, калі на мітынгу ў Севастопалі пад расейскімі сцягамі было абвешчанае аб стварэнні мясцовага народнага савета, узначаліць які даручылі грамадзяніну Расеі Аляксею Чалагу. Адначасова з гэтым на ўездзе ў Севастопаль з'явіліся блокпосты з процітанкавымі вожыкамі і калоны бронетэхнікі з расейскімі нумарамі - расейскія БТРы пакінулі тады вайсковыя часткі, што было парушэннем Пагаднення паміж Расеяй і Украінай ў пытаннях знаходжання Чарнаморскага Флота на ўкраінскай тэрыторыі.

На наступны дзень адкліканы пасол Расеі ва Украіне Міхаіл Зурабаў, а 25 лютага на будынку Вярхоўнай рады Крыма ўпершыню з'яўляецца расейскі сцяг. Яго вывешваюць там удзельнікі дэманстрацыі, арганізаванай прарасейскімі казачымі арганізацыямі, да якіх далучыліся і сябры руху, аб якім да таго моманту не было вядома - «Крымскі фронт». Людзі, якія сабраліся каля будынка Вярхоўнай рады заклікалі спікера Уладзіміра Канстанцінава склікаць пазачарговую сесію парламента, каб прыняць пастанову аб непадпарадкаванні цэнтральнаму ўкраінскаму ўраду, абвясціць рэферэндум аб незалежнасці і накіраваць зварот кіраўніцтву Расеі. Гэтыя заявы і з'яўленне расейскай вайсковай тэхнікі ў прыгарадзе Севастопаля сталі прычынай склікання экстранага пасяджэння Рады бяспекі і абароны Украіны, паводле вынікаў якога была распачатая крымінальная справа аб сепаратызме.

23 і 26 лютага ў Крыме прайшлі дэманстрацыі прыхільнікаў адзінства Украіны, арганізаваныя Меджлісам крымска-татарскага народа, але ўжо ў ноч на 27 лютага будынкі крымскага парламента і рады міністраў былі занятыя ўзброенымі людзьмі, з флагштока знятыя ўкраінскія сцягі і замест іх вывешаны расейскія. У той жа дзень на пазачарговай сесіі Вярхоўнай рады Крыма быў адпраўлена ў адстаўку ўрад, прынятая пастанова аб правядзенні рэферэндуму і прызначаны новы кіраўнік урада - лідар партыі «Рускае адзінства» Сяргей Аксёнаў. Незадоўга да галасавання, узброеныя людзі, якія захапілі будынак, канфіскавалі ў дэпутатаў мабільныя тэлефоны, частка парламентарыяў гэтым часам наогул не знаходзілася ў будынку, у залю не былі дапушчаныя журналісты, таму праверыць, колькі галасоў атрымала тая ці іншая пастанова - не ўяўляецца магчымым дагэтуль. Зноў была аказаная падтрымка расейскіх узброеных сілаў: 7 БТРаў Чарнаморскага флоту РФ 27 лютага пакінулі вайсковую частку і накіраваліся ў бок Сімферопаля. Іх заўважылі журналісты ў раёне пасёлка Укромнае. Перамяшчэнне цяжкай расейскай бронетэхнікі зноў не было ўзгоднена з украінскімі ўладамі.

Праз тры дні на вуліцах крымскіх гарадоў і побач з украінскімі воінскімі часткамі з'явіліся добра экіпіяваныя пры зброі вайскоўцы без апазнавальных знакаў. Насуперак сцвярджэнням Расеі ў той час, што гаворка не ідзе пра жаўнераў расейскага войска, наступныя падзеі не пакідаюць сумневу: гаворка ішла аб вайсковай аперацыі анэксіі Крымскай паўвыспы Расеяй. Пра тое, што адбывалася год назад і якія праблемы пачаліся ў Крыме пасля сілавой змены ўлады, успамінае адзін з лідараў крымска-татарскага народа Мустафа Джамілёў:

- «Зялёныя чалавечкі», гэта значыць, расейскія дыверсанты, з'явіліся спачатку ў Севастопалі, дзе пачалі захопліваць адміністрацыйныя будынкі, а праз чатыры дні тое ж самае стала адбывацца ў Сімферопалі. Іх было 110 чалавек. Пасля гэтага з'явіліся танкі, гелікоптэры, бронетранспарцёры, калоны вайскоўцаў. Гэта было потым. Украіна ў той час прасіла – каб пазбегнуць кровапраліцця - не весці ніякага супраціву. Быў разлік на тое, што міжнародная супольнасць у XXI стагоддзі не дазволіць учыніць такі міжнародны разбой. Але нічога не адбылося. Меджліс крымска-татарскага народа звяртаўся ў ААН, мы прасілі ўвесці міратворчыя войскі, але гэта таксама было бессэнсоўна, таму што краіна-агрэсар мае права вета ў Радзе бяспекі ААН. Адзінае, што яны зрабілі, - вынеслі абмеркаванне на пасяджэнне Генеральнай асамблеі ААН, дзе пераважная большасць краін падтрымалі Украіну, пачалі ўводзіць сякія-такія санкцыі. Санкцыі, вядома, наносяць шкоду эканоміцы Расеі, але пакуль яны не прывялі да дэакупацыі Крыма.

- Вы кажаце, што гаворка ішла аб 110 дыверсантах, што сёння украінскім дэпутатам вядома пра гэтых людзей?

- 70 чалавек занялі будынак рады міністраў, 40 чалавек - парламент. Вядома, калі б украінскі бок быў добра падрыхтаваная - там недалёка было размешчана падраздзяленне «Альфа» - можна было б іх акружыць і нейтралізаваць. Але Украіна нічога не рабіла. І толькі потым мы даведаліся, што ўсе падраздзяленні былі нейтралізаваны расейскай разведкай, усюды былі іх людзі, і яны не выконвалі тыя загады, якія ім давалі. Гаварылася, што быццам бы мы не выконвалі лютаўскае пагадненне, таму, маўляў, Расея вымушаная была нешта распачаць. Але гэта абсалютная хлусня! Па-першае, лютаўскае пагадненне было падпісанае паміж унутранымі палітычнымі сіламі самой Украіны, а Расея і іншыя краіны былі ў якасці назіральнікаў. Размова не ідзе аб парушэнні пагадненняў паміж Украінай і Расеяй, і ні ў якім чынам гэта не з'яўляецца падставай для ўварвання ў нашу краіну.

- З моманту анэксіі прайшоў год і калі падводзіць ягоныя вынікі, тое што адбылося за гэты час у Крыме?

- Робяцца ўсе магчымыя захады для таго, каб прымусіць крымскіх татараў быць паслухмянымі расейскімі грамадзянамі. Паколькі гэта досыць малаімаверна, асноўная стаўка робіцца на тое, каб стварыць умовы, якія вымусілі б іх пакінуць тэрыторыю Крыма. Адначасова з Луганскай і Данецкай абласцей у вялікай колькасці завозяць этнічных рускіх і рассяляюць паблізу крымска-татарскіх пасёлкаў, - мабыць, на выпадак нейкіх магчымых канфліктаў. Праводзяцца рэйды ў пошуках так званай забароненай літаратуры, зброі. Наогул тэрмін «забароненая літаратура» - новы для Украіны, раней мы не ведалі, што гэта такое. Гаворка ідзе аб велізарным спісе, дзесьці 2600 найменняў кніг, якія пастаянна папаўняюцца, і якія, высвятляецца, нельга чытаць, нельга захоўваць, гэта з'яўляецца злачынствам. Кожны, хто чытае рызыкуе, што ў яго правядуць ператрус, пры гэтым ён можа і не ведаць, што ў яго ёсць забароненая літаратура. Больш за ўсё людзей скоўвае страх праз знікненне людзей (спачатку чалавек знікае, а потым яго знаходзяць, як правіла, мёртвым). Спрыяць далейшаму зыходу крымскіх татараў са сваёй зямлі, думаю, будзе абавязковы прызыў у расейскае войска. Калі не становішся на ўлік - плаціш значны штраф, потым заводзяць крымінальную справу і пагражае да пяці гадоў пазбаўлення волі. Я не ведаю ні аднаго крымскага татарына, які б хацеў служыць у расейскім войску. Таму ёсць асцярогі, што яны будуць пераязджаць: альбо будуць працаўладкоўвацца, альбо ўступаць ва ўкраінскае войска. Але ў такім выпадку ў закладніках апынуцца іх семейнікі. Таму ёсць тэндэнцыя цяпер выязджаць самім і вывозіць таксама сямейнікаў. Атрымліваецца, што крымскія татары, якія вярнуліся на сваю радзіму пасля дэпартацыі, праз паўстагоддзя барацьбы супраць таталітарнага савецкага рэжыму, зноў апынуліся пад таталітарным рэжымам, які горшы за савецкі. І яны зноў вымушаныя пакідаць сваю радзіму.

- Падчас зімовага пасяджэння Парламенцкай Асамблеі АБСЕ многія дэлегаты казалі, што жыхары Крыма пазбаўленыя права выбару, створаны такія ўмовы, пры якіх яны вымушаныя атрымліваць расейскі пашпарт нават калі яны гэтага не хочуць. У выпадку крымскіх татараў, колькі чалавек наважылі, нягледзячы на ​​цяжкасці, пакінуць украінскі пашпарт?

- Для захавання ўкраінскага грамадзянства трэба было пісаць зневажальную заяву, якая складаецца з двух пунктаў. Адзін - пра тое, што падпісваць прызнае, што з гэтага часу Крым з'яўляецца часткай Расейскай Федэрацыі, а другі – што прызнаеш, што з гэтага часу з'яўляешся на тэрыторыі Крыма замежнікам з усімі вынікаючымі наступствамі. Уявіць сабе крымскага татарына, які напіша, што ён іншаземец на сваёй зямлі, проста няўяўна. З іншага боку, калі ты не атрымліваеш расейскі пашпарт, то не маеш права працаваць у дзяржаўных установах, не маеш права аддаваць дзяцей у школу, не маеш права лячыцца ў дзяржаўнай бальніцы, адным словам, не маеш амаль ніякіх правоў. Таму наша пазіцыя была такая: хай нашы суайчыннікі бяруць гэтыя пашпарты, як у свой час гэта было ў акупаванай Нямеччыне, калі афармлялі аўсвайсы пры неабходнасці ехаць з аднаго месца на іншае. Тым больш, згодна з украінскім заканадаўствам, прымус да атрымання грамадзянства іншай дзяржавы не цягне за сабой страту ўкраінскага грамадзянства. Таму людзі, якія выехалі на мацерыковую частку, калі ў іх адабралі ўкраінскі пашпарт, могуць зноў яго аднавіць. Але нават той, хто атрымаў расейскі пашпарт і прадаўжае вучыцца, напрыклад, у ВНУ, выдатна разумее, што будучы дыплом, за выключэннем Расеі, ніхто прымаць не будзе. Таму мы асцерагаемся, што калі бліжэйшым часам не адбудзецца дэакупацыя Крыма, паток ўцекачоў будзе значна большы.

Фота: Getty Images