Леанід Маракоў: «Зразумела, чаму сёньняшняя ўлада рэабілітуе наркамаў НКВД»

У Менску на сядзібе Беларускага Народнага Фронту адбылася прэзэнтацыя чарговай кнігі Леаніда Маракова “Ахвяры і карнікі”. У ёй разам з тысячамі імёнаў бязьвінна закатаваных у гады сталінскага тэрору беларусаў прыведзеныя і дзясяткі прозьвішчаў супрацоўнікаў НКВД, якія ўдзельнічалі ў допытах і катаваньнях арыштаваных. Пасьля прэзэнтацыі кнігі Леанід Маракоў гутарыць з аўтарам праграмы “Вольная студыя” на “Радыё Свабода” Міхасём Скоблам пра адметнасьці сталінскага тэрору ў Беларусі.

Міхась Скобла: “Леанід, упершыню прозьвішчы супрацоўнікаў НКВД — арганізатараў і ўдзельнікаў масавых рэпрэсій у Беларусі — прывёў у сваёй кнізе “За кіпучай чэкісцкай работай” Аляксандар Лукашук. Ён назваў 188 прозьвішчаў. Вы працягваеце дасьледаваць гэтую страшную тэму. У вашай кнізе “Ахвяры і карнікі” пад адной вокладкай апублікаваныя імёны і расстраляных, і тых, хто расстрэльваў. Ці маральна гэта ў дачыненьні ахвяраў? Як на маю думку, каты заслугоўваюць нейкіх асобных сьпісаў”.

Леанід Маракоў: “Кніга Аляксандра Лукашука ўсё ж публіцыстычная. Там не заўсёды ёсьць спасылка на крыніцу, якая б пацьвярджала прыведзеную інфармацыю. “Ахвяры і карнікі” — выданьне навукова-дакумэнтальнае. У ім публікуюцца біяграфіі й біяграмы шасьці тысячаў закатаваных і расстраляных у 1937 годзе ў менскай унутранай турме НКВД, гэтак званай “амэрыканцы”. Прыводзяцца ў кнізе і зьвесткі пра 100 катаў, тых, хто зьдзейсьніў гэтае злачынства. Ёсьць у кнізе і ўспаміны вязьняў, якія цудам засталіся жывымі. Падаюцца яны на мове арыгіналу, без перакладаў, каб не было ніякіх недакладнасьцяў.

І яшчэ. Аляксандар Лукашук падае прозьвішчы ўсіх супрацоўнікаў НКВД, якіх яму ўдалося адшукаць. Сярод іх сакратаркі, машыністкі, кіроўцы, тэхнічныя работнікі, курсанты. У мяне ж апублікаваныя фатаздымкі, біяграфіі, біяграмы ці прозьвішчы выключна катаў. Паказана, хто зь іх і як катаваў Цішку Гартнага, Алеся Дудара, Тодара Кляшторнага, Міхася Зарэцкага, Уладзімера Хадыку, Барыса Мікуліча, Яна Скрыгана, Васіля Каваля, Алеся Звонака, Сымона Баранавых, Сяргея Дарожнага… Усіх пералічыць — ня хопіць перадачы”.

Пра што размаўлялі былы наркам унутраных справаў БССР Наседкін і савецкі выведнік Быстралетаў?

Скобла: “Вы ў сваіх публікацыях сьцьвярджаеце, што рэпрэсіі 1930-х гадоў у Беларусі насілі асаблівы характар. А менавіта — зьнішчалася (плянамерна!) нацыянальная эліта. Вы бачылі нейкі спэцыяльны цыркуляр адносна таго, каго трэба было ліквідаваць у першую чаргу?”

Маракоў: “Цыркуляра — ня бачыў. Але бачыў іншае. У 1940 годзе ў адной з камэраў маскоўскай унутранай турмы НКВД Ляфортава апынуліся два не зусім звычайныя падсьледныя: былы наркам унутраных справаў БССР Аляксей Наседкін і савецкі выведнік Дзьмітры Быстралетаў-Талстой, лёс якога быў “круцейшы” за лёс Штырліца. Да прыкладу, менавіта ён, Быстралетаў, завербаваў знакамітага выведніка Філбі. Быстралетаў, дарэчы, скончыў Праскі й Цюрыхскі ўнівэрсытэты, ведаў каля двух дзясяткаў моваў.

І Быстралетаў, і Наседкін разумелі, што іх, хутчэй за ўсё, расстраляюць. Наседкіна — як выканаўцу загадаў Сталіна, а значыць, сьведку злачынстваў. Быстралетава — як сьведку вярбоўкі Філбі.

Абодвум губляць не было чаго, і падсьледныя разгаварыліся. Наседкін прызнаўся, што яго папярэднік на пасадзе наркама ўнутраных справаў БССР Барыс Берман толькі за 1937 год зьнішчыў у Мінску 80 тысячаў чалавек. І каго — цьвет нацыянальнай інтэлігенцыі. Ён вышукваў і арыштоўваў найлепшых паэтаў, навукоўцаў, настаўнікаў, інжынэраў, мэдыкаў, сьвятароў, нават студэнтаў і навучэнцаў тэхнікумаў. Вышукваў, як ён казаў, “людей мыслящих и только мыслящих”. Наседкіна неўзабаве расстралялі, а Быстралетаву пашанцавала — далі 25 гадоў канцлягераў.

Празь пяцьдзесят гадоў пасьля той сустрэчы адзін дасьледчык адшукаў успаміны Дзьмітрыя Быстралетава. Дарэчы будзе згадаць, што калі той выйшаў на волю, дык адмовіўся ад пэрсанальнай пэнсіі КДБ СССР”.

“У Менску ў агульнай колькасьці опэрупаўнаважаных і сьледчых НКВД беларусы складалі адсоткаў дзесяць”

Скобла: “Выпадак сапраўды рэдкі… Вось я чытаю біяграфіі каманднага складу НКВД БССР: наркам Георгі Малчанаў — нарадзіўся ў Харкаве, яго намесьнік Васіль Каруцкі паходзіў з Томску. Наркам Барыс Берман прыехаў з Забайкальля, яго намесьнік Рыгор Хархорын — зь Ленінграду, яшчэ адзін намесьнік Іван Жабрэеў — з Валагодзкай губэрні. Наркам Аляксей Наседкін — зь Яраслаўскай губэрні… Атрымліваецца, што аддавалі загады на расстрэлы — чужакі, якія прыехалі ў Беларусь “на ловы шчасьця і чыноў”. А хто расстрэльваў, хто катаваў? Няўжо беларусы — беларусаў?”

Маракоў: “Кожны чэкіст прыяжджаў не с пустымі рукамі. Прывозіў з сабою ня толькі іменны наган, але і паплечнікаў па цяжкой працы, падначаленых. Берман — адных, Наседкін — іншых. Адбывалася, так бы мовіць, зьмена каравулу. У Менску прыблізна са ста опэрупаўнаважаных і сьледчых УДБ НКВД БССР беларусы складалі адсоткаў дзесяць. Але сьведчаньняў ці дакумэнтаў, што хтосьці зь іх удзельнічаў у катаваньнях ці расстрэлах, я пакуль не знайшоў”.

Скобла: "Калі знаёмісься з апісаньнямі допытаў, міжволі думаецца, што ў НКВД набіралі выключна садыстаў. Адкуль у людзей у пагонах такая зьвярыная жорсткасьць, прычым у адносінах да гэткіх жа савецкіх людзей, як і яны самі? Чалавек хадзіў па вуліцах Менску, гуляў са сваімі дзецьмі, а потым прыходзіў на працу і ператвараўся ў зьвера. Чым гэта можна патлумачыць?”

Маракоў: “Пытаньне складанае, тут патрэбны знаўцы псыхааналізу. Большасьць энкавэдыстаў, нават афіцэры, мелі пачатковую адукацыю. А вось большасьць тых, каго яны катавалі з асаблівай жорсткасьцю, — вышэйшую. Неадукаваныя забівалі адукаваных. Жывёлы забівалі людзей. Я не сумняваюся, Сталін меў на мэце вынішчэньне інтэлектуальнага патэнцыялу ўсёй беларускай нацыі”.

“Сьледчага Рулёва, які зьбіваў на допытах Мікалая Галадзеда, пазьней расстралялі і… рэабілітавалі”

Скобла: “Расстрэльваючы, катуючы, зьбіваючы да сьмерці (як, напрыклад, у турме забілі Мікалая Галадзеда), — няўжо супрацоўнікі НКВД адчувалі сваю поўную беспакаранасьць? Няўжо і думкі не дапускалі, што і яны могуць апынуцца на месцы ахвяраў?”

Маракоў: “Старшыню Савету Народных Камісараў БССР Мікалая Галадзеда ніхто не забіваў. Быў такі сьледчы, Рулёў Аляксей Іванавіч (родам з Волгі), які так “шчыра” пагутарыў на допыце з чалавекам, чыім імем цяпер названы вуліцы, што той, як толькі надарыўся момант, скокнуў у акно з чацьвёртага ці пятага паверху. Разьбіўся насьмерць.

А сьледчага Рулёва за страту пільнасьці “вельмі сур’ёзна” пакаралі. Цэлы год адсядзеў! За дробнае хуліганства больш давалі. А потым яго цішком рэабілітавалі”.

Скобла: “Давайце пра рэабілітацыі і пагаворым далей. Двойчы Вярхоўны суд Беларусі адмовіў у рэабілітацыі Ларысы Геніюш. Нядаўна зробленая трэцяя спроба — адпаведны запыт пададзены на імя галоўнага пракурора Пятра Міклашэвіча. А вось некаторых з тых, хто страляў, а потым сам быў расстраляны, — рэабілітавалі. Апрача згаданага вамі сьледчага Рулёва, вам вядомыя падобныя выпадкі?”

Маракоў: “Мне вядомыя іншыя выпадкі. Калі тыя, хто страляў і катаваў, пазьней былі самі асуджаныя да расстрэлу, але расстраляныя не былі. Прысуд неўзабаве ціха замянілі на 5—10 гадоў зьняволеньня, якія потым ператварыліся ў адзін-два-тры. А потым хлопцы выходзілі “на свабоду з чыстым сумленьнем”.

Што да рэабілітацый, то тут можна згадаць выпадак з Георгіем Малчанавым. У 1936—1937 гадах ён займаў пасаду наркама НКВД, праўда, нядоўга, усяго некалькі месяцаў. Адначасова ён быў начальнікам асобнага аддзелу Галоўнага ўпраўленьня дзяржбясьпекі НКВД па Беларускай ваеннай акрузе. Быў арыштаваны 3 лютага 1937 году. Абвінавачваўся ў тым, у чым сам абвінавачваў іншых: “удзел у контррэвалюцыйнай тэрарыстычнай трацкісцкай арганізацыі”. Асуджаны асобнай нарадай пры НКВД да найвышэйшай меры пакараньня. Расстраляны 9 кастрычніка 1937 году. І што вы думаеце, у 1996 годзе гэты наркам, адзін з пачынальнікаў масавых рэпрэсій, быў рэабілітаваны! Сёньняшняя беларуская ўлада рэабілітавала таго, хто аддаў сотні загадаў на арышты тысячаў бязьвінных ахвяраў. І ён, аказваецца, “невінаваты”! Мне здаецца, гэты факт паказальны. Зразумела, чаму гэтая ўлада пачала рэабілітоўваць наркамаў НКВД”.

Маракоў: “Я маю інфармацыю па 250-ці опэрупаўнаважаных НКВД”

Скобла: “Ад будынку ЦК КПБ да турмы НКВД — ня больш за адзін кілямэтар. Вы цытуеце лісты зьняволеных і катаваных на допытах на адрас Панцеляймона Панамарэнкі. Ці даходзілі гэтыя лісты да адрасата, і ці мела гэта нейкі вынік?”

Маракоў: “Панамарэнка, як і галоўныя чэкісты Берман, Наседкін, нічога не вырашаў. Лісты народ пісаў і клеіў на іх купленыя за апошнія грошы маркі з “трактарысткамі” і ў 1930-м, і ў 1931-м, і ў 1932-м гадах, але зьвяртаць на іх ўвагу пачалі толькі ў 1939 годзе, пасьля адмашкі Сталіна. Відаць, ён зразумеў, што неўзабаве пачнецца вайна, можна страціць бязьмежную ўладу, а тут ледзь ня чвэрць насельніцтва зьнішчана ці ў канцлягерах сядзіць”.

Скобла: “Леанід, і вы, і Аляксандар Лукашук часам называеце толькі прозьвішча ката. Напрыклад, Клімковіч ці Вітка. Але ж пляма падае на ўсіх Віткаў, на ўсіх Клімковічаў. Можа быць, усё ж публікаваць толькі поўныя імёны, калі, вядома, яны маюцца ў распараджэньні дасьледчыкаў?”

Маракоў: “Калі я ўказваў прозьвішча, дык меў на ўвазе, што гэта менавіта той самы, напрыклад, Малахонаў, які ў ліпені 1935 году быў начальнікам 4-га аддзелу УДБ НКВД БССР. І ніякіх іншых Малахонавых тады на той службе не было. Я знайшоў прозьвішча, потым хтосьці знойдзе імя, іншыя — імя па-бацьку, далей хтосьці адшукае год нараджэньня... Уся інфармацыя зьбіраецца па кропельцы — да гэтай пары справы супрацоўнікаў “органаў” строга засакрэчаныя. Але, паводле маіх падлікаў, опэрупаўнаважаных у Беларусі ў 1937 годзе было каля трохсот чалавек. І я ўжо маю інфармацыю па двухсот пяцідзесяці”.