Алесь Бяляцкі: Аптымістычны сцэнар у 2015 годзе шмат у чым залежыць ад актыўнасці беларусаў

А санкцыі - гэта інструмент, які абмяжоўвае маштабы рэпрэсій у Беларусі.

Кіраўнік Праваабарончага цэнтра «Вясна» і віцэ-прэзідэнт Міжнароднай федэрацыі за правы чалавека распавёў, з якімі настроямі і прагнозамі праваабаронцы ўступаюць у новы год.

Мінулы год стаў для Алеся Бяляцкага годам кардынальных змен: у чэрвені ён быў амніставаны, правёўшы ў калоніі амаль тры з чатырох з паловай прысуджаных гадоў зняволення, і адразу ўключыўся ў актыўную грамадскую дзейнасць. Апошнія паўгода былы палітвязень правёў у працоўных паездках, як па Беларусі, так і за мяжой, напоўненых шматлікімі сустрэчамі і кантактамі, выступаў на розных міжнародных пляцоўках, дзе распавядаў аб праваабарончай і грамадска-палітычнай сітуацыі ў Беларусі ў кантэксце нашага рэгіёну. Інтэрв'ю з праваабаронцам публікуе ПЦ «Вясна».

- Сапраўды, пасля вызвалення з калоніі мне трэба было хутка адаптавацца да цывільнага жыцця, усё змянілася імгненна, і часу на разважанні, рэфлексіі асабліва не было. Трэба было дастаткова хутка аналізаваць, разбірацца ў сітуацыі грамадскага жыцця ў Беларусі, ад якой я быў адарваны, нягледзячы на тое, што чытаў газеты і атрымліваў лісты. Мабыць, сустрэчы з людзьмі далі больш інфармацыі, магчымасць рабіць нейкія высновы, якімі я і імкнуўся дзяліцца ў наступныя месяцы. З боку еўрапейскіх чыноўнікаў і прадстаўнікоў міжнароднай супольнасці выявіўся даволі вялікую цікавасць да таго, што я распавядаў. Апошнія паўгода я актыўна ездзіў, выступаў, тлумачыў, адказваў на асноўныя пытанні - з чым звязана маё вызваленне, што адбываецца ў Беларусі, чаго варта чакаць ад уладаў і ад грамадзян.

Мне важна было данесці да еўрапейскай супольнасці праўдзівую інфармацыю пра сітуацыю ў Беларусі, перш за ўсё, з грамадска-палітычнымі і сацыяльнымі правамі. Бо там увесь час узнікае шмат пытанняў: што рабіць з Беларуссю далей, супрацоўнічаць - не супрацоўнічаць з беларускімі ўладамі, у які бок мяняецца сітуацыя ўнутры краіны і іншае. Я павінен быў тлумачыць, што расейска-украінская вайна засланіла сабой Беларусь і нашы ўнутраныя праблемы, а нам надзвычай важна заставацца ў фокусе ўвагі Еўропы і ЗША.

- Многія міжнародныя праваабаронцы сцвярджаюць, што ў Бруселі цяпер вядуцца размовы аб тым, каб у стасунках з Беларуссю вярнуцца да перыяду «адлігі», што назіралася ў 2008 - 2010 гадах. Якія ўражанні склаліся на гэты конт у Вас?

- Брусэль асцярожна ставіцца да чарговых ініцыятывам Міністэрства замежных спраў Беларусі, міністра Макея, які цяпер сапраўды актыўна сустракаецца з рознымі еўрапейскімі чыноўнікамі, спрабуе павярнуць Еўразвяз да Беларусі, палепшыць імідж уладаў у вачах Брусэля. Гэтыя актыўныя дзеянні звязаныя перш за ўсё з трывожнай сітуацыяй у эканоміцы. Уладам трэба шукаць новыя крэдыты, мець магчымасці адтэрмінаваць ранейшыя даўгі, якія яны набралі і патрацілі.

Другая прычына ў тым, што ў 2015 годзе будуць прэзідэнцкія выбары і беларускія ўлады хацелі б задобрыць непрыняцце міжнароднай супольнасцю вынікаў папярэдніх выбараў. Яны хацелі б дамагчыся скасавання санкцый, уведзеных Еўразвязам супраць чыноўнікаў, вінаватых у парушэннях падчас выбараў ці ў рэпрэсіях супраць апанентаў улады. Таму яны цяпер актыўна раздаюць абяцанні, спрабуюць развязаць гэтыя пытанні ў сваю карысць, выкарыстоўваючы для гэтага розныя метады.

Такім чынам быў выкарыстаны і расейска-украінскі канфлікт, тыя перамовы, якія праводзіліся ў Менску, падаюцца беларускімі ўладамі як ўласнае дасягненне. Хоць на самай справе я досыць скептычна стаўлюся да нейкай значнай ролі Беларусі ў гэтых перамовах - пляцоўка і не больш за тое. Як мне здаецца, Беларусь была абраная для перамоваў перш за ўсё таму, што гэта найбольш выгадна для расейскіх уладаў, так як яны разглядаюць Беларусь амаль як сваю ўласную тэрыторыю.

З боку Брусэля - прынамсі, у чым я знаходзіў паразуменне - прыглядаюцца да таго, што адбываецца ў Беларусі, але верыць на слова ніхто не збіраецца. Ад уладаў чакаюць больш істотных крокаў па дэмакратызацыі сітуацыі ў краіне. У першую чаргу - вызваленне палітычных зняволеных, якіх цяпер шэсць чалавек, спынення пераследу грамадскіх актывістаў і спынення перашкод у працы сродкаў масавай інфармацыі. А тут як раз за апошнія месяцы сітуацыя наадварот пагоршылася.

Як бачым, для Міністэрства замежных спраў, па-за краінай, пастаўлена задача палепшыць імідж Беларусі, а ўнутры краіны іншым міністэрствам, перш за ўсё МУС і спецслужбам, пастаўлена іншая задача - рыхтавацца да выбараў і стрымліваць, купіраваць ўсе праявы грамадскай актыўнасці, якія ёсць у Беларусі. Дзве такія несумяшчальныя задачы пастаўленыя перад рознымі міністэрствамі (хто іх ставіць - зразумела). І ў пэўным сэнсе абедзве невыканальныя. Таму што нельга палепшыць замежны імідж Беларусі, нічога не змяняючы ў самой краіне, і ў той жа час нельга цалкам падавіць грамадскую актыўнасць, нават закручваючы гайкі, што мы цяпер і назіраем.

Мяркую, спадзявацца на нейкія істотныя змены ў стасунках паміж Еўразвязам і Беларуссю нікому не варта. Нават калі ў каго-небудзь з брусэльскіх чыноўнікаў ёсць пэўны аптымізм (а ў кагосьці наадварот - стомленасць ад таго, што сітуацыя доўгі час не мяняецца), то ўсё новыя факты пераследу ў дачыненні да актывістаў грамадзянскай супольнасці Беларусі, журналістаў і праваабаронцаў будуць гэты аптымізм гасіць.

- Пры тым, што сітуацыя ў Беларусі да лепшага не змяняецца, як вы ацэньваеце эфектыўнасць санкцый Еўразвязу, уведзеных за грубыя парушэнні правоў чалавека?

- Гэтыя санкцыі маюць перш за ўсё сімвалічны сэнс, з'яўляюцца ясным палітычным сігналам: пакуль у Беларусі будзе працягвацца пераслед грамадзянскай супольнасці, асобы, якія ажыццяўляюць гэта пераслед, будуць лічыцца непажаданымі на тэрыторыі дэмакратычных краін. На маю думку, гэты палітычны сэнс санкцый вельмі важны. Гэта такі моцны варыянт дыпламатычнай ноты, звернуты да беларускіх уладаў.

Мне здаецца, што санкцыі з'яўляюцца тым інструментам, які абмяжоўвае маштабы рэпрэсій у Беларусі. Пасля ўвядзення гэтых санкцый некалькі дзесяткаў палітычных зняволеных былі вызваленыя. Гэта прамы вынік санкцый. Таму, мяркую, як палітычны інструмент у выпадках грубага парушэння ўладамі ўнутранага заканадаўства і міжнародных пагадненняў, якія тычацца правоў чалавека, яны маюць сэнс.

- Як на ваш погляд эканамічны крызіс, які ўслед за Расеяй насоўваецца на Беларусь, можа адбіцца на грамадска-палітычнай сітуацыі агулам?

- Паглядзім, як будуць далей развівацца падзеі. Падобна на тое, што эканамічная сітуацыя будзе пагаршацца, паколькі беларуская эканоміка была ці ледзь не ў загадным парадку прывязаная да расейскай эканоміцы. Велізарная эканамічная залежнасць Беларусі ад Расеі з'яўляецца вынікам палітычных і эканамічных звязаў гэтых дзяржаў. Таму сённяшні крызіс - гэта вынік свядомага геапалітычнага выбару беларускіх уладаў. Чым менш мы былі б звязаны з нашым непрадказальным усходнім суседам, тым устойлівей была б наша эканоміка. Акрамя ўсяго, людзям, якія назіраюць за ўнутранымі грамадска-палітычнымі працэсамі ў Расеі за апошнія 20 гадоў, было зразумела, што станаўленне дэмакратыі там не завершанае і ў любы момант усё можа павярнуцца ў іншы бок. На жаль, так і адбылося. Мы бачым, як хутка цяпер у Расеі звужаецца дэмакратычная прастора і краіна ператвараецца ў класічную аўтарытарную дзяржаву. Спадзявацца на трывалыя добрасуседскія стасункі з такой дзяржавай не прыходзіцца.

На першы план у Расеі выходзяць геапалітычныя разлікі і эканамічныя выгады, а дэмакратычныя каштоўнасці, правы чалавека адышлі на далёкі задні план і наогул не ўлічваюцца расейскімі ўладамі пры пабудове замежнапалітычных звязаў.

Эканамічны крызіс у Расеі б'е цяпер і па Беларусі, што з'яўляецца вынікам недальнабачнай палітыкі беларускіх уладаў. Але ёсць значна больш стабільныя, больш дэмакратычныя, больш адкрытыя, больш бяспечныя міждзяржаўныя саюзы. І тут не трэба далёка хадзіць, досыць паглядзець на нашых суседзяў - Польшчу, Літву, Латвію і тое, што ляжыць за імі аж да Лісабона. Еўропа - гэта тая прастора, якая адвечна і гістарычна, ментальна і культурна заўсёды было звязана з Беларуссю, калі не ўважаць гадоў акупацыі пад Расейскай імперыяй, а затым «турмы народаў» СССР. Безумоўна, супольнасць еўрапейскіх краін мае пэўныя правілы паводзінаў, якія патрабуюць большай адказнасці ад уладаў, большай празрыстасці, дэмакратычнасці ў кіраванні дзяржавай. Там большы ўзровень павагі да сваіх грамадзянаў. Калі беларускія ўлады не гатовыя да такога стаўлення да сваіх грамадзянаў, то ў выніку і з'яўляюцца тыя цяжкія грамадскія, палітычныя і эканамічныя працэсы, якія ліхаманяць Беларусь.

Як паказвае практыка, пры абвастрэнні эканамічных праблем павышаецца сацыяльная актыўнасць ўсяго грамадства, так як людзі становяцца менш сацыяльна абароненымі. І мы ўжо бачым, як прымаюцца чарговыя законы, якія яшчэ больш зніжаюць гэтую абароненасць, як памяншаюцца зарплаты ў выніку інфляцыі. Усё гэта - вынік геапалітычнай і эканамічнай арыентацыі беларускіх уладаў, і ўлады павінны адказваць за сваю палітыку перад народам. Іншая справа, наколькі гэтая сацыяльная актыўнасць будзе мець нейкія арганізаваныя формы. Як паказвае досвед канца 80-х - пачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя, калі эканамічны крызіс зацягваецца, то можна чакаць досыць сур'ёзных сацыяльных змен у грамадстве. Прычым - незалежна ад актыўнасці апанентаў улады. Праходзяць масавыя акцыі пратэсту, якія спыніць немагчыма, бо на вуліцы выходзяць сотні тысяч людзей, якія патрабуюць свабоды, дэмакратыі, забеспячэння сваіх сацыяльных правоў і змагаюцца за лепшае жыцьцё. Тады апанентамі ўладаў становіцца ўсё грамадства.

- Якія прагнозы маеце на 2015-ы - год прэзідэнцкіх выбараў у Беларусі?

- Нічога добрага нас сёлета не чакае. Песімістычны сцэнар звязаны і з агульным збядненнем, яшчэ больш складанымі праблемамі ў эканоміцы, якія пільнуюць нас наперадзе, і з закручваннем гаек ва ўсім грамадстве. Ідуць трывожныя сігналы, якія паказваюць, што пагаршэнне эканамічнай сітуацыі будзе прымушаць улады прымяняць ўсё больш драконаўскія меры ў дачыненні да правоў і свабод грамадзян. Нам, праваабаронцам, трэба будзе праяўляць больш актыўнасці і называць рэчы сваімі імёнамі, пратэставаць супраць памяншэння правоў грамадзян. Тое ж будуць рабіць і незалежныя журналісты, так як гэта іх кірунак працы - праўдзіва асвятляць падзеі ў краіне.

Выбары, хутчэй за ўсё, пройдуць паводле старых сцэнароў, гэта значыць, яны, на жаль, зноў будуць сфальсіфікаваныя. Аляксандр Рыгоравіч атрымае больш за 80% «падтрымкі». Гэта значыць, што вынікі выбараў зноў не будуць прызнаныя міжнароднай супольнасцю і што зноў адносіны паміж Беларуссю і Еўразвязам будуць складанымі, напружанымі. Адпаведна, асаблівай падтрымцы і беларускай эканоміцы чакаць адтуль не давядзецца.

Калі казаць пра аптымістычным сцэнары на 2015 год, то тут многае залежыць ад актыўнасці беларусаў: наколькі актыўна мы будзем адстойваць свае правы, настолькі можа і вымалевацца гэты аптымістычны сцэнар. Бо так ёсць ва ўсім свеце: людзі самі павінны змагацца за свае правы і не спадзявацца, што ці Расея ці Еўропа развяжа нашы праблемы. Мы павінны развязаць свае праблемы самі, і я ў гэтым глыбока перакананы.