«Людзі лічаць, што настаўнік - нейкі дзівак»

Сёння ў Беларусі адзначаюць прафесійнае свята - Дзень настаўніка.

Гэтай традыцыі ўжо шмат гадоў. Але свята ўжо не тое, прызнаецца школьная выкладчыца Алена Міхаленка. З яе слоў, сістэма, дзеці, бацькі і «шкала каштоўнасцяў змянілася так, што прафесія педагога стала непрэстыжнай. І цяпер яна ўжо не можа растлумачыць былому аднакласніку-троечнікаў, які мае катэдж, іншамарку і салідны рахунак у банку, чаму дагэтуль не звольнілася.

Свае разважанні аб прафесіі настаўніка і цяперашнім да яе стаўленні Алена Міхаленка выказала ў адкрытым лісце ў рэдакцыю tut.by.

Дзень настаўніка святкуецца заўсёды ў пачатку кастрычніка. Цяжка высветліць, адкуль пайшла гэта традыцыя, але тэрмін абраны ўдала: пажоўклыя лісты ярка сігналяць пра тое, што лета абмінула і восень увайшла ў свае правы. За месяц з гэтай навіной паспелі прымірыцца нават самыя неспакойныя вучні, і школьнае жыццё ўвайшло ў звычайную каляіну.

Паводле традыцыі ў гэты дзень у школах гучыць музыка, дзеці рыхтуюць канцэртныя праграмы, а прыбраныя настаўнікі прымаюць віншаванні. Усё ў агульных рысах паўтараецца з года ў год. Але чамусьці апошнім часам няма той радасці і лёгкасці, якая ўласцівая самому слову «свята».

Калісьці прафесія настаўніка была адной з самых паважаных. Бо гэтаму чалавеку бацькі давяралі самае дарагое - сваё дзіця. Адукаванасць тады была рэдкасцю, у многіх сем'ях дарослыя з цяжкасцю спасцігалі азы чытання і лісты. Чалавек, не толькі дасведчаны ў многім і здольны падзяліцца сваімі ведамі, быў прадметам захаплення. А калі ўлічыць, што сапраўдны настаўнік яшчэ і выхоўвае, дапамагае дзіцяці ўсвядоміць будову свету і сваё месца ў ім, - нядзіўна, што да педагога ставіліся амаль гэтак жа, як і да святара.

Часта, кажучы пра страту маральных традыцый, мы ўспамінаем пачатак ХХ стагоддзя: бунт, крушэнне ідэалаў і палітычнага ладу, адмова ад веры і традыцый. Але, што цікава, у савецкія гады аўтарытэт настаўніка яшчэ доўга быў на вышыні. Вядома, і ў дні нашага дзяцінства бывалі выкладчыкі, якія не здолелі знайсці падыход да дзяцей, заваяваць іх павагу. Але гэта было хутчэй выключэннем, а не правілам. Праца ў школе нікому не здавалася лёгкай, але прыцягвала многіх сваёй бескарыслівай высакароднасцю. І нядзіўна, што дзяўчынкі-выдатніцы выбіралі педагагічныя ВНУ. Я, якая вырасла ў настаўніцкай сям'і, была адной з іх: з усім уласцівым пяшчотнаму ўзросту ідэалізмам імкнулася стаць для дзяцей старэйшым сябрам, адкрывальнікам чароўнай дзверцы ў велізарны свет. Гэта быў канец 80-х, і выбар мой ішоў не ад безвыходнасці, а быў зусім абдуманым.

Усё змянілася пазней, у 90-я. Свабода, паманіла і закружыла галаву, павярнулася разбурэннем жыццёвага ўкладу, адмаўленнем усяго, што здавалася верным. Паспяховым стаў не той, хто разумнейшы, больш адукаваны, прыстойны, а той, хто своечасова зарыентаваўся, знайшоў сваю «залатую жылу». Калі раней бацькі шчыра заклікалі дзіця, што трэба добра вучыцца, каб дасягнуць чагосьці ў жыцці, то зараз яны самі ў гэтым усумніліся.

Шкала каштоўнасцяў змянілася, і прафесія настаўніка стала «непрэстыжнай». Колькі разоў мне даводзілася чуць ад былых аднакласнікаў неўразумелае, здзіўленае: «Ты ўсё яшчэ ў школе?». Былому троечнікі, які мае катэдж, іншамарку і салідны рахунак у банку, растлумачыць матывацыю настаўніка цяжка. Парадокс: людзі лічаць, што настаўнік - нейкі дзівак, няўдачнік, непрыстасаваны да сучаснага жыцця. І ў той жа час хочуць, каб іх дзяцей вучылі выключна разумныя і прыстойныя людзі. Але ж першае супярэчыць другому, і з гэтага растуць бясконцыя папрокі ў адрас настаўнікаў.

Кожнаму бацьку здаецца, што ўжо ён дакладна ведае, як трэба вучыць... А на вялікі рахунак прызнаць правату педагога часцей за ўсё перашкаджае элементарная ганарлівасць, пастаўленая сягоння на высокі п'едэстал. «Ды хто ён такі, каб крытыкаваць майго сына!» «Ды як яна асмелілася сказаць нешта аб маёй дачцы - разумніцы і прыгажуні!» Рана ці позна бацькі шкадуюць, што адмахнуліся, не сталі слухаць, і з горыччу разумеюць, што не наставілі дзіця. На жаль, часцей позна.

Цікава пачытаць часам інтэрнэт-форумы, на якіх абмяркоўваюцца школьныя праблемы. Праўда, большасць гэтых "праблем" высмактаная з пальца: а ці з'яўляецца хабарам букет кветак (між іншым, падораны на Дзень настаўніка)? А ці не пакладзе класны кіраўнік у кішэнь частку грошай сабраных на рамонт? Дарэчы, апошняе пытанне мае толькі адно простае рашэнне: настаўнік будзе толькі рады, калі бацькі самі выдаткуюць грошы на фарбу, шпалеры, ды яшчэ і майстроў самі знойдуць. Што ж тычыцца кветак, здаецца і абмяркоўваць няма чаго. Хоць кветкі - самы бяскрыўдны падарунак. Прыкметай галечы і бязглуздзіцы, сталі падарункі на свята - шампуні і ласьёны: яны ж не звянуць, хоць карысць будзе... Калі мне ўпершыню падарылі нешта такое, спалохалася: а раптам гэта намёк на тое, што трэба памыцца!

Зрэшты, гучаць і больш сур'ёзныя абвінавачванні: настаўнік не стрымаўся і сказаў юнаму хаму, што той хам... Мабыць, трэба было стрымацца, але ўпэўненая - зрыву настаўніка папярэднічалі шматлікія сарваныя ўрокі, абразы і іншыя выхадкі, мэтай якіх як раз і было - вывесці з раўнавагі.

А бо і дзеці сёння іншыя. Больш жорсткія, цынічныя. Калі гадоў 15 таму самай вялікай праблемай у класе быў бесталковы шалапут-прагульшчык, цяпер усё інакш. Нешта ўсярэдзіне не можа змірыцца з вытрыманым нахабствам у позірку 14-гадовага чалавека, з дзіцячым цынізмам, ды і з вулічнай лаянкай у сяброўскай гутарцы дзяцей. Педагог безабаронны - падлетка, зрывае ўрок, нельга нават выгнаць за дзверы. Пры гэтым юны дэбашыр гэткі асвядомлены пра свае правы, пра тое, што на яго «не маюць права павышаць голас» і «Вас усё адно прымусяць паставіць мне тры».

Нямала і іншых праблем у цяперашняга настаўніка. Перш за ўсё - немагчымасць навучыць дзяцей праз няўдала складзеныя праграмы (пастаянна змяняюцца), зрэзаных навучальных планаў, падручнікаў, складзеных без уліку асаблівасцяў псіхалогіі дзіцяці. Як часта даводзіцца чуць ад бацькоў: «Мы ў свой час пісалі пісьменна і без рэпетытараў у ВНУ паступалі...». Так, за тры-чатыры гадзіны расейскай і беларускай моў можна было навучыць пісаць правільна (у цяперашніх выпускнікоў 1-2 урока). Пяць-шэсць урокаў матэматыкі ў тыдзень (сёння 4), чатыры фізікі (цяпер 2) дазвалялі даць нядрэнныя веды па фундаментальных навуках. Адзін урок тлумачылася тэма, затым вучыліся рашаць задачы, некалькі ўрокаў замацоўвалі веды. А сягоння кожны ўрок новая тэма, ніякае замацаванне планамі не прадугледжана.

Ад бяссілля апускаюцца рукі, гадзіна факультатыва не можа выратаваць сітуацыю. Але хіба нехта хоча ўнікаць у гэтыя тонкасці? «Школа не навучыла, настаўнік дрэнны, да тэстаў не падрыхтаваў...». На ўроках літаратуры, падрабязна аналізуючы творы Дастаеўскага і Талстога, Адамовіча і Быкава, мы спасцігалі паняцці маральнасці. Зараз паспяваюць павярхоўна азнаёміцца з кароткім зместам. «За непатрэбнасцю» скарочаныя прадметы, якія даюць эстэтычнае развіццё: музыка і маляванне цяпер - толькі ў пачатковай школе. І не так шмат сем'яў, дзе бацькі хочуць і могуць папоўніць гэтыя прабелы - гурткі і студыі становяцца не ўсім па кішэні.

Ёсць цяжкасці, якія не датычацца ўзаемаадносін з вучнямі і іх бацькамі. Не толькі матэрыяльныя, хоць заробак зусім не той, дзеля якога хтосьці абярэ прафесію настаўніка. Праблема, праз якую многія сыходзяць са школы, - абсалютная несвабода. Настаўнік не мае права распараджацца сваім часам, таму што ў любы дзень і гадзіну можа паступіць які-небудзь загад, напрыклад, сарваць дзяцей з заняткаў для наведвання выставы, канцэрта, хакейнага матчу, зусім не карыснага фільма. Часам гэтыя загады цалкам ігнаруюць перакананні чалавека, прычыняючы не проста нязручнасці. Каго яшчэ можна прымусіць на Дзяды схадзіць на дыскатэку або ў Вялікдзень - на стадыён? Хто яшчэ пад страхам пазбаўлення прэміі выпісвае прэсу, якую, не разгортваючы, складае ў макулатуру? Той жа прэміі могуць пазбавіць класнага кіраўніка за тое, напрыклад, што дзеці не хочуць купляць абеды ў школьнай сталовай або пятым разам наведваць нейкі музей.

Дзіўна, але свабоды, асабліва творчай, было значна больш у савецкія гады. Успамінаю, як падарожнічалі з дзецьмі па розных гарадах велізарнай краіны, як хадзілі з намётамі ў шматдзённыя паходы, ставілі спектаклі... Напэўна, у кожнага захаваліся яркія ўспаміны тагачаснага школьнага дзяцінства. Чаму гэтага няма цяпер? Магчыма, таму, што выконваючы бясконцыя «трэба» і «павінен», чалавек губляе жаданне тварыць... І бо мала выканаць - яшчэ трэба даць справаздачу за ўсё ў пісьмовай форме... Калі б гадоў 20 таму нам распавялі, што мы будзем пісаць пратаколы бацькоўскіх сходаў ці акты наведвання сям'і, палічылі б за дурны анекдот.

Можна пералічыць яшчэ мноства прычын, праз якія паступленне ў педагагічныя ўніверсітэты цяпер стала доляй троечнікаў. Ды і тыя шукаюць любыя прычыны, каб, адвучыўшыся, не працаваць па спецыяльнасці. На тых жа форумах яны з гонарам распавядаюць, як гучна зачынілі за сабой школьныя дзверы. Сыходзяць і немаладыя - у бізнэс, у гандаль, становяцца нянямі і рэпетытарамі, і з лёгкай пагардай судзяць тых, хто застаўся. Правату іх аргументаў цяжка не прызнаць, але... - Спадарства, у вас ёсць дзеці? І хто ж іх заўтра стане вучыць?

Уся надзея - на старую (і не вельмі) гвардыю настаўнікаў, якія не думаюць жыцця без гэтай працы. Веды, досвед, любоў да дзяцей - вось тое, што дапамагае спраўляцца з вышэйпералічаным негатывам. Хоць усё ж «эфект выгарання» яшчэ ніхто не адмяняў. І ўсё часцей хочацца заплюшчыць вочы на нявыкананае кімсьці заданне (для сябе вучыцца, не хоча быць разумным - не трэба!), на тое, што юнак, учора клянчыць ацэнку вышэйшую, сёння прайшоў міма, не прывітаўшыся... Але - прыходзіць новы дзень, і трэба знайсці ў сабе сілы, каб, уваходзячы ў клас, забыцца аб усім бязладдзі і з усмешкай сказаць: «Добрай раніцы, дзеці!».

Быць настаўнікам - не проста мець адпаведны дыплом і веды. Яшчэ трэба валодаць цярпеннем і тактам, уменнем любіць і дараваць. Імкнуцца да новых ведаў і ўмець абуджаць гэта імкненне ў вучнях. Трэба казаць ім пра неабходнасць прыстойнасці, дабрыні, не робячы зніжкі на тое, што свет вакол жорсткі і прагматычны. Я захапляюся настаўнікамі, якія могуць жыць менавіта так. І вядома, як і кожны год, кажу ім: «Са святам, калегі!».