НАТА як аптымальная мадэль будучай бяспекі Беларусі

Украіна можа і павінна стаць для Беларусі драйверам.

Сёння блок НАТА адзначае 75-годдзе. Сайт Charter97.org пачынае публікацыю артыкулаў з кнігі "Беларусь у НАТА", падрыхтаванай фондам "Еўрапейская Беларусь". Першы артыкул напісаны былым міністрам замежных спраў Украіны і сузаснавальнікам Цэнтра нацыянальнай устойлівасці і развіцця Паўло Клімкіным.

Сёння бяспека Беларусі знаходзіцца ў самым нізкім пункце з моманту набыцця ёю незалежнасці. Яе радыкальнае пагаршэнне вызначаецца шэрагам вельмі розных чыннікаў, якія пачынаюць складацца ў адну мазаіку. Сістэмны аналіз гэтых чыннікаў немагчымы ў рамках кароткага тэксту і патрабуе залучэння крыніц па-за публічным доступам, асабліва для мадэлявання іх узаемнага ўплыву і магчымага «рэзананснага» або нават кумулятыўнага эфекту. Зрэшты, асноўныя элементы, якія ўплываюць на бяспеку Беларусі, цалкам зразумелыя для агульнага аналізу сітуацыі.

Па-першае, крытычны ўзровень каардынацыі замежнай і ўнутранай палітыкі з РФ.

Гэта не азначае, што беларускае кіраўніцтва не здольнае прымаць свае пастановы ва ўнутранай палітыцы, але іх поле абмежаванае фінансавай і эканамічнай залежнасцю ад РФ. "Гарманізацыя" эканамічнай прасторы зробіць гэтую самастойнасць больш фармальнай. У пытаннях замежнай палітыкі прасторы для манеўру ў існых варунках практычна няма.

Па-другое, Беларусь з'яўляецца сябрам АДКБ (Арганізацыі Дамовы аб калектыўнай бяспецы), але адначасова з'яўляецца адзінай краінай з яе, якая дала сваю тэрыторыю і інфраструктуру для агрэсіі РФ супраць Украіны. Гэта зрабіла Беларусь не толькі фармальна-юрыдычным, згодна з дакументамі АДКБ, але і фактычным хаўруснікам РФ, які павінен несці палітычную і юрыдычную адказнасць за наступствы агрэсіі. Накладзеныя на сёння санкцыі з'яўляюцца часткай гэтай адказнасці. Іх нельга касаваць або аслабляць да заканчэння вайны і, адпаведна, вызначэння і практычнага ажыццяўлення яе часткі адказнасці. Іншыя краіны АДКБ займаюць фармальна нейтральную пазіцыю і працягваюць "балансаванне". Для Беларусі шлях да вяртання гэтага статус-кво ўжо замкнёны, пункт невяртання пройдзены. Пры гэтым Беларусь нясе юрыдычную адказнасць за даванне сваёй тэрыторыі як плацдарма для размяшчэння расейскіх сіл, і таксама падзяляе адказнасць за ўсе злачынныя дзеянні РФ.

Па-трэцяе, інфраструктура Беларусі не толькі далей выкарыстоўваецца для размяшчэння расейскіх узброеных сіл, але, больш за тое, для ўдараў па тэрыторыі Украіны. Гэта азначае, што кіраўніцтва Беларусі дало згоду на ўдзел у працягу агрэсіі, і такім чынам яе адказнасць безупынна расце. Гэта ставіць пытанне аб неабходнасці і легітымнасці дзеянняў для прадухілення такіх дзеянняў на тэрыторыі самой Беларусі.

У рамках міжнароднага права і, у тым ліку, Статута ААН, Украіна мае права на самаабарону, і гэтае права не абмежаванае тэрыторыяй Украіны.

Адпаведна, далейшая эскалацыя санкцыйнага ды іншага ціску таксама цалкам лагічная і адпавядае ключавым прынцыпам міжнароднага права.

Па-чацвёртае, на тэрыторыі Беларусі размяшчаецца расейская тактычная ядзерная зброя. Гэта робіць Беларусь цэллю для спецыяльнага маніторынгу НАТА і яе ўдзельнікаў, а таксама не выключае планавання рэагавання на пагрозы ядзернага ўдару з тэрыторыі Беларусі, у тым ліку перанацэльванне часткі сродкаў стрымлівання. На тэрыторыі Беларусі ёсць носьбіты гэтай тактычнай ядзернай зброі, што ў сэнсе стратэгічнага стрымлівання ставіць яе на адзін узровень з РФ, і, адпаведна, мяняе характар неабходных захадаў рэагавання з улікам набліжэння размяшчэння ядзернай зброі і яе носьбітаў да краін НАТА і Украіны.

Па-пятае, узровень інфільтрацыі ўзброеных ды іншых структур з боку РФ дасягнуў крытычнай адзнакі, і ўжо немагчыма вызначыць, наколькі кіраўніцтва Беларусі іх кантралюе. Можна меркаваць, што ўжо цяпер РФ можа ажыццяўляць эфектыўны кантроль над элементамі гэтых структур і, магчыма, нават над самімі структурамі ў цэлым.

Па-шостае, удаваны “ўдзел” Лукашэнкі ў перамовах вакол уціхамірвання путчу Прыгожына робіць Беларусь часткай расейскай унутранай палітыкі, а размяшчэнне рэшткаў “Вагнера” на яе тэрыторыі навочна гэта пацвярджае. Больш за тое, Беларусь становіцца часткай дзеянняў “Вагнера” за мяжой і легітымнай цэллю для супрацьдзеяння ім.

Па-сёмае, РФ выкарыстоўвае тэрыторыю Беларусі для правакацый у дачыненні да Польшчы і Літвы, свядома і штучна ствараючы "напружанне" на мяжы шляхам наладжвання ланцужкоў дастаўкі "ўцекачоў". Суседнія з Беларуссю краіны мусяць выдаткоўваць багата рэсурсаў на змяншэнне гэтых пагроз, як фактычных, так і медыйных.

Нават без далейшай дэталізацыі гэтых чыннікаў відавочна, што ўсякія падзеі, звязаныя з РФ, будуць як наўпрост, так і ўскосна адбівацца на бяспецы Беларусі. Больш за тое, Беларусь у існых варунках уразлівая ў выпадку ўсялякіх змен альбо нават рухаў у расейскай унутранай палітыцы.

РФ разглядае Беларусь як частку "расейскага свету", у чым сыходзяцца і расейскае кіраўніцтва, і расейскае насельніцтва. Адпаведна, Беларусь з'яўляецца "ўмоўна" незалежнай, бо знаходзіцца ў рамках вызначальнай сферы ўплыву РФ. Канструкцыя "саюзнай дзяржавы" — часовая для РФ; яе мэтай з'яўляецца фактычнае паглынанне Беларусі.

Выгадная пазіцыя Беларусі ў выкарыстанні сваёй тэрыторыі і юрысдыкцыі для атрымання выгады ад абыходу накладзеных на РФ санкцый дапамагала эканоміцы краіны, але пасля 24 лютага 2022 года гэтая роля зведзеная на нішто. У варунках санкцый беларуская эканоміка крытычна залежыць ад расейскай, нават пры спробе збалансаваць гэта за кошт Кітая. Расейскі бізнэс, непарыўна звязаны з расейскімі сілавымі кланамі, відавочна, выкарыстоўвае гэтую сітуацыю для ўмацавання пазіцый у беларускай эканоміцы.

Захаванне фармальных атрыбутаў незалежнасці магчымае выключна пры падпарадкаванні РФ усіх элементаў дзяржаўнага ладу Беларусі, але нават такая опцыя з'яўляецца рызыкай для Крамля. Змены ў свядомасці беларусаў, умацаванне ўласнай ідэнтычнасці, змена пакаленняў — усё гэта будзе спакваля адмяжоўваць Беларусь ад РФ. Сённяшняе кіраўніцтва Беларусі ў значнай ступені абапіраецца на пакаленне, якое яшчэ памятае СССР, якое тужыць аб ім і бачыць у сучаснай Расеі яго рэінкарнацыю. Нават у варунках татальнай прапаганды і дамінавання афіцыйных наратываў відавочна, што беларускае грамадства здольнае да самастойнага мыслення і аналізу сітуацыі. Расейскае дамінаванне відавочна будзе выклікаць супраціў і пратэст, і нават у выпадку яго мернага і павольнага развіцця сітуацыя для РФ будзе толькі пагаршацца. Гэта азначае, што час працуе супраць Крамля і сённяшні ўзровень кантролю над Беларуссю не гарантаваны, а значыць, статус-кво можа быць толькі кароткатэрміновым і не можа задавальняць РФ на перспектыву.

Усплёск пратэстаў пасля апошніх сфальсіфікаваных прэзідэнцкіх выбараў з аднаго боку пераадолены ўладай, але з другога даў шмат каму нечуванае дагэтуль адчуванне здольнасці ўплываць на падзеі ў краіне. Нават у стоеным стане гэтае адчуванне складае фундаментальны выклік як сённяшняму беларускаму, так і расейскаму кіраўніцтву.

Расейская агрэсія супраць Украіны часова абараняе рэжым у Беларусі, бо пачатак аднаго з наяўных у РФ планаў пераўтварэння Беларусі ў гэтых варунках створыць новыя, у тым ліку непрадказальныя рызыкі. Але Крэмль будзе ахвочы пайсці на іх, калі будзе адчуваць, што час працуе супраць яго і здольны іх мінімізаваць. Гэта стварае вельмі небяспечную сітуацыю для Беларусі і ставіць пытанне аб сталым і доўгатэрміновым бачанні бяспекі.

Расейская агрэсія супраць Украіны канчаткова разбурыла існую сістэму бяспекі ў Еўропе. Вяртанне папярэдняй сітуацыі, нават з усімі яе хібамі, немагчымае. Мадэль бяспекі для Украіны мае стаць часткай еўрапейскай мадэлі. У агульных рысах ёсць тры групы развязанняў.

Першая прадугледжвае пабудову ўстойлівай Украіны з моцным і мабілізаваным сектарам бяспекі і абароны, з даваннем неабходнага ўзбраення як аб'ёмам, так і яго тыпамі, а таксама з належнай фінансавай падтрымкай, гэта значыць ператварэнне Украіны ў асаблівага “дзікабраза”. Практычная рэалізацыя гэтай мадэлі магчымая праз шэраг пагадненняў або дамоўленасцяў з асобнымі краінамі і/або міжнароднымі арганізацыямі. Гэтую мадэль часта называюць "ізраільскай", хоць гэта не зусім дакладна. Ізраіль мае ядзерную зброю, хаця і неафіцыйна, а Украіна не мае, і гэта — фундаментальнае адрозненне. Акрамя таго, дамоўленасці Ізраіля з ЗША змяшчаюць паняцце “якаснай вайсковай перавагі”, якая мае захоўвацца за Ізраілем. У выпадку Украіны неабходная аналагічная канцэпцыя з умоўнай назвай "якасная здольнасць стрымлівання", якая мае быць інтэграваная ў агульную канцэпцыю НАТА для стрымлівання РФ яшчэ да сяброўства ў НАТА.

Другая опцыя прадугледжвае сістэму гарантый бяспекі Украіны — адна- або шматстаронніх. Гэта маюць быць юрыдычна аформленыя і надзейныя гарантыі такога ж зместу, што, напрыклад, ЗША даюць Японіі або Паўднёвай Карэі на падставе канцэпцыі расшыранага стрымлівання. Відавочна, што ЗША павінны быць часткай сістэмы гэтых гарантый, але тады ўзнікае пытанне, чаму адразу не перайсці да сяброўства Украіны ў НАТА. Бо інакш адбудзецца фрагментацыя стратэгіі НАТА на еўрапейскай прасторы, а салідарнасць для сябраў Альянсу – чыннік крытычны.

І, нарэшце, трэцяя опцыя прадугледжвае сяброўства Украіны ў НАТА. Гэта адзіная з опцый, якая сталая і зразумелая ў сэнсе абавязкаў і стрымлівання, яна не пакідае "шэрых зон" і прастор няпэўнасці — юрыдычна і палітычна.

Відавочна, што гэтыя опцыі не выключаюць адна адну і могуць адна з адной перасякацца. Таксама відавочна, што паспяховая інтэграцыя Украіны ў ЕЗ немагчымая без устойлівага і надзейнага складніка бяспекі, якім можа ў перспектыве быць толькі сяброўства ў Альянсе.

У сувязі з гэтым узнікае пытанне аб месцы Беларусі ў сістэме еўрапейскай бяспекі і мадэлі бяспекі для яе, бо сённяшняя сітуацыя можа весці толькі да кантролю Беларусі з боку РФ, з фармальным захаваннем атрыбутаў дзяржаўнасці альбо без іх. Спробы анэксаваць Беларусь выклічуць доўгатэрміновы пратэст у беларускім грамадстве, мінімізаваць які РФ не здолее. Беларусь як незалежная дзяржава не можа заставацца хаўруснікам РФ, бо гэта цягне за сабой рызыкі, апісаныя вышэй. У той жа час, будучая сістэма еўрапейскай бяспекі выключае "шэрыя зоны", бо гэта генеруе няпэўнасць і таму стварае дадатковую небяспеку. Спакуса захоўваць “нейтральную” пазіцыю будзе ў Беларусі з улікам гісторыі, ментальнасці і настрояў. Малдова — не вельмі ўдалы, але ўсё ж прыклад такога жадання. Зрэшты, "шэрыя зоны" ствараюць рызыкі, якія нават складана дакладна прадказаць.

Адной з ключавых асаблівасцей будучай еўрапейскай сістэмы бяспекі мае стаць адсутнасць такіх зон.

Хоць гэта выглядае як «ненавуковая фантастыка», аптымальным варыянтам для Беларусі з'яўляецца ўваходжанне ў еўрапейскую сістэму бяспекі з наступным сяброўствам у НАТА. Толькі такі варыянт мінімізуе і амаль нівелюе існыя і сёння патэнцыйныя рызыкі. Уявіць гэты варыянт у існых рэаліях складана, але на перспектыву цалкам магчыма. Большасць беларусаў сёння, магчыма, не здольная і не хоча ўявіць сябе часткай НАТА, але яшчэ некалькі гадоў таму — да 2014 года — большасць украінцаў станоўча ставіліся да РФ. Больш за тое, сённяшні фактычны кіраўнік Беларусі Лукашэнка быў самым папулярным з замежных кіраўнікоў сярод украінцаў.

На працягу вельмі доўгага часу шмат каму здавалася, што знаходжанне Украіны ў “шэрай зоне” ўсіх задавальняе і нават дае магчымасць манеўраваць паміж Захадам і РФ. Гучалі ідэі аб "гарадах — злучальным звяне" паміж імі. Памылковасць гэтага падыходу ў тым, што такое звяно мае быць суб'ектным і самадастатковым, што ў існых сёння варунках, па-першае, недасяжна, а па-другое, не дае Украіне, а ў будучыні і Беларусі рэалізаваць сваю еўрапейскую ідэнтычнасць.

Украіна і Беларусь супольна належаць да Цэнтральнай Еўропы.

Выкарыстанне квазісавецкай атрыбутыкі ніякім чынам не можа схаваць фундаментальныя адрозненні ў ментальнасці расейцаў і беларусаў. Аднавіць сваю ідэнтычнасць беларусы змогуць толькі зацвердзіўшы прыналежнасць да заходняй цывілізацыі, што прадугледжвае прыняцце і выкарыстанне заходняй мадэлі бяспекі, якой сёння з'яўляецца НАТА. Толькі такое развіццё падзей здольнае таксама зліквідаваць узніклую пэўную варожасць паміж Украінай і Беларуссю. Больш за тое, такія працэсы стануць базай для фармавання новай, належным чынам збалансаванай цэнтральнаеўрапейскай ідэнтычнасці як часткі агульнаеўрапейскай. Бо насцярожанасць да Беларусі існуе і ў іншых суседзяў — Польшчы і Літвы.

Прасоўванне Беларусі да НАТА і ЕЗ запатрабуе выканання ключавых крытэрыяў — дасягнення ўстойлівай дэмакратыі і вяршэнства права. Часткай еўрапейскіх інстытутаў можа стаць толькі новая Беларусь, аднак падзеі пасля апошніх маніпуляцый з прэзідэнцкімі выбарамі паказалі, што патэнцыял грамадзянскай свядомасці ў Беларусі ёсць, як і жаданне быць пачутымі і рэалізаваць свае правы. Менавіта гэта і ёсць гарантыя будучыні Беларусі. Усякі іншы шлях з'яўляецца шляхам ператварэння Беларусі ў правінцыю РФ.

Шлях да еўрапейскіх інстытутаў можа быць значна хутчэйшым, чым шмат каму здаецца. Украіна можа і мае стаць для Беларусі рухавіком, як яна стала рухавіком для Малдовы, і гэта адбудзецца ў агляднай перспектыве.

Паўло Клімкін — сузаснавальнік Цэнтра нацыянальнай устойлівасці і развіцця, былы міністр замежных спраў Украіны. Мае ступень магістра фізікі і практычнай матэматыкі Маскоўскага фізічна-тэхнічнага інстытута. Да прыходу ў МЗС Украіны ў 1993 годзе працаваў навуковым супрацоўнікам у Акадэміі навук Украіны, дзе ягонымі асноўнымі спецыялізацыямі былі кантроль над узбраеннямі і бяспека, ядзерная бяспека, энэргетычная бяспека, ЕЗ і НАТА. Клімкін узначальваў перамоўную групу для Пагаднення аб асацыяцыі паміж ЕЗ і Украінай і бязвізавым рэжыме ЕЗ для Украіны. У структуры МЗС працаваў у Нямеччыне і Вялікай Брытаніі, у тым ліку ў Нямеччыне ў якасці амбасадара. Клімкін з'яўляецца сябрам управы фонду "Повернись живим".

Калі вам спадабаўся артыкул, вы можаце падтрымаць сайт Charter97.org наступным чынам:

РАЗЛІКОВЫ МУЛЬТЫВАЛЮТНЫ РАХУНАК ДЛЯ АХВЯРАВАННЯЎ:

Назва банка: Bank Millennium S.A.
Адрас: ul. Stanislawa Zaryna, 2A, 02-593, Warszawa
IBAN: PL 97 1160 2202 0000 0002 1671 1123
SWIFT: BIGBPLPW
Імя ўладальніка рахунку: Fundacja “KARTA ‘97”
рызначэнне аплаты: Darowizna na cele statutowe

Звязацца з намі можна праз адрас charter97@gmail.com